Cơ sở lý luận về văn hoá

Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
CHƢƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ VĂN HOÁ
1.1. Khái niệm văn hoá và một số khái niệm liên quan:
Đây là những công cụ- khái niệm hay công cụ- nhận thức dùng để tiếp cận
những vấn đề nghiên cứu. Chúng thường hay bị, hay được sử dụng lẫn lộn, dù mỗi
một khái niệm đều có những đặc trưng riêng của mình.
1.1.1.Khái niệm văn hoá:
Văn hoá là sản phẩm do con người sáng tạo, có từ thuở bình minh của xã hội
loài người. Ở phương Đông, từ văn hoá đã có trong đời sống ngôn ngữ từ rất sớm.
Trong Chu Dịch, quẻ Bi đã có từ văn và từ hoá: Xem dáng vẻ con người, lấy đó mà
giáo hoá thiên hạ (Quan hồ nhân văn dĩ hoá thành thiên hạ). Người sử dụng từ văn
hoá sớm nhất có lẽ là Lưu Hướng (năm 77-6 TCN), thời Tây Hán với nghĩa như
một phương thức giáo hoá con người- văn trị giáo hoá. Văn hoá ở đây được dùng
đối lập với vũ lực (phàm dấy việc võ là vì không phục tùng, dùng văn hoá mà
không sửa đổi, sau đó mới thêm chém giết). Ở phương Tây, để chỉ đối tượng mà
chúng ta nghiên cứu, người Pháp, người Nga có từ kuitura. Những chữ này lại có
chung gốc Latinh là chữ cultus animi là trồng trọt tinh thần. Vậy chữ cultus là văn
hoá với hai khía cạnh: trồng trọt, thính ứng với tự nhiên, khai thác tự nhiên và giáo
dục đào tạo cá thể hay cộng đồng để họ không còn là con vật tự nhiên, và họ có
những phẩm chất tốt đẹp.
Tuy vậy, việc xác định và sử dụng khái niệm văn hoá không đơn giản và
thay đổi theo thời gian thuật ngữ văn hoá với nghĩa “canh tác tinh thần” được sử
dụng vào thế kỉ XVII- XVIII bên cạnh nghĩa gốc là quản lí, canh tác nông nghiệp.
Vào thế kỉ XIX thuật ngữ “văn hoá” được những nhà nhân loại học phương
Tây sử dụng như một danh từ chính. Những học giả này cho rằng văn hoá (văn
minh) thế giới có thể phân ra từ trình độ thấp nhất đến trình độ cao nhất, và văn hoá
của họ chiếm vị trí cao nhất. Bởi vì họ cho rằng bản chất văn hoá hướng về trí lực
và sự vươn lên, sự phát triển tạo thành văn minh, E.B Taylo (E.B. Taylor) là đại
diện của họ. Theo ông, văn hoá là toàn bộ phức thể bao gồm hiểu biết, tín ngưỡng,
nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục, những khả năng và tập quán khác mà
con người có được với tư cách là một thành viên của xã hội.
Ở thế kỉ XX, khái niệm “văn hoá” thay đổi theo F. Boa (F. Boas), ý nghĩa
văn hoá được quy định do khung giải thích riêng chứ không phải bắt nguồn từ cứ
liệu cao siêu như “trí lực”, vì thế sự khác nhau về mặt văn hoá từng dân tộc cũng
không phải theo tiêu chuẩn trí lực. Đó cũng là “tương đối luận của văn hoá”. Văn
hoá không xét ở mức độ thấp cao mà ở góc độ khác biệt.
A. L. Kroibơ (A.L. Kroeber) và C.L. Klúchôn (C. L. Kluckhohn) quan niệm
văn hoá là loại hành vi rõ ràng và ám thị đã được đúc kết và truyền lại bằng biểu
tượng, và nó hình thành quả độc đáo của nhân loại khác với các loại hình khác,
trong đó bao gồm cả đồ tạo tác do con người làm ra.
1.1.2. Khái niệm văn minh:
Văn minh là danh từ Hán - Việt (Văn là vẻ đẹp, minh là sáng), chỉ tia sáng
của đạo đức, biểu hiện ở chính trị, luật pháp, văn học, nghệ thuật. Trong tiếng Anh,
-1-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
Pháp, từ civilisation với nội hàm nghĩa văn minh, có căn gốc Latinh là civitas với
nghĩa gốc: đô thị, thành phố, và các nghĩa phái sinh: thị dân, công dân.
W. Đuran (W. Durrant) sử dụng khái niệm văn minh để chỉ sự sáng tạo văn hoá,
nhờ một trật tự xã hội gây ra và kích thích. Văn minh được dùng theo nghĩa tổ chức
xã hội, tổ chức luân lí và hoạt động văn hoá.
Văn minh trong tiếng Đức là để chỉ các xã hội đã đạt được tới giai đoạn tổ
chức đô thị và chữ viết.
Theo F. Ăngghen, văn minh là chính trị khoanh văn hoá lại và sợi dây liên
kết văn minh là nhà nước. Như vậy khái niệm văn minh thường bao hàm bốn yếu tố
cơ bản: Đô thị, Nhà nước, chữ viết và các biện pháp kĩ thuật cải thiện, xếp đặt hợp
lí, tiện lợi cho cuộc sống của con người.
Tuy vậy, người ta vẫn hay sử dụng thuật ngữ văn minh đồng nghĩa với văn
hoá. Các học giả Anh và Pháp thường sử dụng lẫn lộn hai khái niệm văn hoá
(culture), văn minh (civilisation) để chỉ toàn bộ sự sáng tạo và các tập quán tinh
thần và vật chất riêng cho mọi tập đoàn người.
Thực ra, văn minh là trình độ phát triển nhất định của văn hoá về phương
diện vật chất, đặc trưng cho một khu vực rộng lớn, một thời đại, hoặc cả nhân loại.
Như vậy, văn minh khác với văn hoá ở ba điểm: Thứ nhất, trong khi văn hoá có bề
dày của quá khứ thì văn minh chỉ là một lát cắt đồng đại. Thứ hai, trong khi văn
hoá bao gồm cả văn hoá vật chất lẫn tinh thần thì văn minh chỉ thiên về khía cạnh
vật chất, kĩ thuật. Thứ ba, trong khi văn hoá mang tính dân tộc rõ rệt thì văn minh
thường mang tính siêu dân tộc- quốc tế. Ví dụ nền văn minh tin học hay văn minh
hậu công nghiệp và văn hoá Việt Nam, văn hoá Nhật Bản, văn hoá Trung Quốc…
Mặc dù giữa văn hoá và văn minh có một điểm gặp gỡ nhau đó là do con người
sáng tạo ra.
1.1.3. Khái niệm văn hiến:
Ở phương Đông, trong đó có Việt Nam, từ xa xưa đã phổ biến khái niệm văn
hiến. Có thể hiểu văn hiến là văn hoá theo cách dùng, cách hiểu trong lịch sử.Từ
đời Lý (1010), người Việt đã tự hào nước mình là một “văn hiến chi bang”. Đến
đời Lê (thế kỉ XV), Nguyễn Trãi viết “Duy ngã Đại Việt chi quốc thực vi văn hiến
chi bang”- (Duy nước Đại Việt ta thực sự là một nước văn hiến). Từ văn hiến mà
Nguyễn Trãi dùng ở đây là một khái niệm rộng chỉ một nền văn hoá cao, trong đó
nếp sống tinh thần, đạo đức được chú trọng.
Văn hiến (hiến = hiền tài) - truyền thống văn hoá lâu đời và tốt đẹp. GS. Đào
Duy Anh khi giải thích từ văn hiến khẳng định: “là sách vở” và nhân vật tốt trong
một đời. Nói cách khác văn là văn hoá, hiến là hiền tài, như vậy văn hiến thiên về
những giá trị tinh thần do những người có tài đức chuyển tải, thể hiện tính dân tộc,
tính lịch sử rõ rệt.
1.1.4. Khái niệm văn vật (vật = vật chất):
Truyền thống văn hoá tốt đẹp biểu hiện ở nhiều nhân tài trong lịch sử và
nhiều di tích lịch sử. “Hà Nội nghìn năm văn vật”. Văn vật còn là khái niệm hẹp để
chỉ những công trình hiện vật có giá trị nghệ thuật và lịch sử, khái niệm văn vật
-2-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
cũng thể hiện sâu sắc tính dân tộc và tính lịch sử. Khái niệm văn hiến, văn vật
thường gắn với phương Đông nông nghiệp trong khi khái niệm văn minh thường
gắn với phương Tây đô thị. Như vậy, cho đến nay, chưa phải mọi người đã đồng ý
với nhau tất cả về định nghĩa của văn hoá. Từ 1952, hai nhà dân tộc học Mĩ A. L.
Kroibơ (A.L. Kroeber) và C.L. Klúchôn (C. L. Kluckhohn) đã trích lục được trên
dưới 300 định nghĩa, mà các tác giả khác nhau của nhiều nước từng phát ra từ trước
nữa cho đến lúc bấy giờ. Từ đó cho đến nay, chắc chắn số lượng định nghĩa tiếp tục
tăng lên và đương nhiên, không phải lúc nào các định nghĩa đưa ra cũng có thể
thống nhất, hay hoà hợp, bổ sung cho nhau. Chúng tôi xin trích dẫn một số định
nghĩa đã được công bố trong các giáo trình và công trình nghiên cứu về Văn hoá
học hay Cơ sở văn hoá Việt nam. Theo một số học giả Mĩ “văn hoá là tấm gương
nhiều mặt phản chiếu đời sống và nếp sống của một cộng đồng dân tộc”. Ở trung
tâm của văn hoá quyển là hệ tư tưởng cũng được xem là một hệ văn hoá.
Ở Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục
đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết,
đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho
sinh hoạt hàng ngày về mặt ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng
tạo và phát minh đó là văn hoá.”
Cựu thủ tướng Phạm Văn Đồng viết: “Nói tới văn hoá là nói tới một lĩnh vực
vô cùng phong phú và rộng lớn, bao gồm tất cả những gì không phải là thiên nhiên
mà có liên quan đến con người trong suốt quá trình tồn tại, phát triển, quá trình con
người làm nên lịch sử…cốt lõi của sự sống dân tộc là văn hoá với ý nghĩa bao quát
và cao đẹp nhất của nó, bao gồm cả hệ thống giá trị: tư tưởng và tình cảm, đạo đức
và phẩm chất, trí tuệ và tài năng, sự nhạy cảm và tiếp thu cái mới từ bên ngoài, ý
thức bảo vệ tài sản và bản lĩnh của cộng đồng dân tộc, sức đề kháng và sức chiến
đấu để bảo vệ mình và không ngừng lớn mạnh.”
PGS. Phan Ngọc đưa ra một định nghĩa văn hoá mang tính chất thao tác luận,
khác với những định nghĩa trước đó, theo ông đều mang tính tinh thần luận.
“Không có cái vật gì gọi là văn hoá cả và ngược lại bất kì vật gì cũng có cái mặt
văn hoá. Văn hoá là một quan hệ. Nó là mối quan hệ thế giới biểu tượng và thế giới
thực tại. Quan hệ ấy biểu hiện thành một kiểu lựa chọn riêng của một tộc người,
một cá nhân so với một tộc người khác, một cá nhân khác. Nét khác biệt giữa các
kiểu lựa chọn làm cho chúng khác nhau, tạo thành những nền văn hoá khác nhau là
độ khúc xạ.” Tất cả mọi cái mà tộc người tiếp thu hay sáng tạo đều có một khúc xạ
riêng có mặt ở mọi lĩnh vực và rất khác độ khúc xạ ở một tộc người khác.
Trên cơ sở phân tích các định nghĩa văn hoá, PGS, TSKH Trần Ngọc Thêm
đã đưa ra một định nghĩa về văn hoá như sau: “Văn hoá là một hệ thống hữu cơ các
giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích luỹ qua quá trình hoạt
động thực tiễn trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội
của mình”. Định nghĩa này đã nêu bật 4 đặc trưng quan trọng của văn hoá: Tính hệ
thống, tính giá trị, tính lịch sử, tính nhân sinh. Chúng tôi cho rằng, trong vô vàn
cách hiểu, cách định nghĩa về văn hoá, ta có thể tạm quy về hai loại. Văn hoá hiểu
-3-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
theo nghĩa rộng như lối sống, lối suy nghĩ, lối ứng xử…Văn hoá hiểu theo nghĩa
hẹp như văn học, văn nghệ, học vấn… và tuỳ theo từng trường hợp cụ thể mà có
những định nghĩa khác nhau. Ví dụ xét từ khía cạnh tự nhiên thì văn hoá là “cái tự
nhiên được biến đổi bởi con người” hay “tất cả những gì không phải là thiên nhiên
đều là văn hoá”.
Gần đây nhất, trong một bài viết của mình, PGS. Nguyễn Từ Chi đã quy các
kiểu nhìn khác nhau về văn hoá vào hai góc độ:
- Góc rộng, hay góc nhìn “dân tộc học”: đây là góc chung của nhiều ngành
khoa học xã hội.
- Góc hẹp, góc thông dụng trong cuộc sống hàng ngày, còn gọi là góc báo
chí.
Theo cách hiểu góc rộng - văn hoá là toàn bộ cuộc sống (nếp sống, lối sống)
cả vật chất xã hội và tinh thần của từng cộng đồng. Ví dụ: nghiên cứu văn hoá Việt
Nam là nghiên cứu lối sống của các dân tộc Việt Nam.
Văn hoá từ góc nhìn “báo chí” tuy cũng có những cách hiểu rộng hơn hay
hẹp hơn, nhưng trước đây thường gắn với kiến thức của con người, của xã hội.
Ngày nay, văn hoá dưới góc “báo chí” đã hướng về lối sống hơn là về kiến thức mà
theo tác giả là lối sống gấp, đằng sau những biến động nhanh của xã hội.
1.2. Cơ cấu của văn hoá:
1.2.1. Văn hoá vật chất:
Một trong các hình thức văn hoá của mỗi tộc người, bao gồm: làng bản, nhà
cửa, áo quần, trang sức, ăn uống, phương tiện đi lại, công cụ sản xuất, vũ khí, vv.
Theo UNESCO gọi là văn hoá hữu thể (Tangible)
1.2.2. Văn hoá tinh thần:
Bao gồm các biểu hiện tượng trưng và “không sờ thấy được” của văn hoá
được lưu truyền và biến đổi qua thời gian, với một quá trình tái tạo, “trùng tu” của
cộng đồng rộng rãi…. Những di sản văn hoá tạm gọi là vô hình (intangible) này
theo UNESCO bao gồm cả âm nhạc, múa, truyền thống, văn chương truyền miệng,
ngôn ngữ, huyền thoại, tư thế, nghi thức, phong tục, tập quán, y dược, cổ truyền,
việc nấu ăn và các món ăn, lễ hội, bí quyết và quy trình công nghệ của các nghề
truyền thống…
Cái hữu thể và cái vô hình gắn bó hữu cơ với nhau, lồng vào nhau, như thân
xác với tâm trí con người.
1.3. Chức năng xã hội của văn hoá:
1.3.1. Chức năng giáo dục:
Chức năng bao trùm nhất của văn hoá là chức năng giáo dục. Nói cách khác,
chức năng tập trung của văn hoá là bồi dưỡng con người, hướng lí tưởng, đạo đức
và hành vi của con người vào “điều hay lẽ phải, điều khôn, lẽ thiệt”, theo những
khuôn mẫu, chuẩn mực mà xã hội quy định.
Văn hoá bao giờ cũng hình thành trong một quá trình và được tích luỹ qua
nhiều thế hệ, mang tính lịch sử và tạo cho văn hoá một bề dày, một chiều sâu. Nó
được duy trì bằng truyền thống văn hoá, tức là cơ chế tích luỹ và truyền đạt kinh
-4-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
nghiệm trong cộng đồng qua không gian và thời gian. Nó là những giá trị tương đối
ổn định (những kinh nghiệm tập thể) thể hiện dưới những khuôn mẫu xã hội được
tích luỹ và tái tạo trong cộng đồng người và được cố định hoá dưới dạng ngôn ngữ,
phong tục, tập quán, nghi lễ, luật pháp, dư luận… Văn hoá thực hiện chức năng
giáo dục (giáo dục truyền thống) không chỉ bằng những giá trị ổn định mà còn bằng
những giá trị đang hình thành. Các giá trị đã ổn định và các giá trị đang hình thành
tạo nên một hệ thống chuẩn mực mà con người hướng tới. Nhờ đó, văn hoá đóng
vai trò quyết định trong việc hình thành nhân cách ở con người, trồng người, dưỡng
dục nhân cách. Một đứa trẻ được sống với cha mẹ sẽ được giáo dục theo truyền
thống văn hoá trong gia đình mình được sinh ra; còn nếu bị rơi vào rừng, đứa trẻ ấy
sẽ mang hành vi, tính nết của loài thú. Không phải ngẫu nhiên mà trong trong các
ngôn ngữ phương Tây khác nhau, thuật ngữ “văn hoá” (cultura, culture) đều có
chứa một nghĩa chung là chăm sóc, giáo dục, vun trồng… Chức năng giáo dục của
văn hoá sẽ đảm bảo tính kế tục của lịch sử. Nếu gien sinh học di truyền lại cho các
thế hệ sau hình thể con người thì văn hoá được coi là một thứ “ghen” xã hội di
truyền phẩm chất con người lại cho các thế hệ mai sau.
Do là một hiện tượng xã hội, là sản phẩm hoạt động thực tiễn của con người,
văn hoá có tính nhân sinh đậm nét và trở thành một công cụ giao tiếp quan trọng
thông qua ngôn ngữ. Nếu như ngôn ngữ là hình thức của giao tiếp thì văn hoá là nội
dung của nó. Điều đó đúng với giao tiếp giữa cá nhân trong một dân tộc, lại càng
đúng với giao tiếp giữa những người thuộc các dân tộc khác nhau và sự giao tiếp
giữa các nền văn hoá khác nhau.
Bằng chức năng giáo dục, văn hoá tạo cho lịch sử nhân loại và lịch sử mỗi
dân tộc một sự phát triển liên tục. Chức năng tổ chức xã hội và sự phát sinh của
chức năng này là văn hoá có chức năng điều chỉnh xã hội, định hướng các chuẩn
mực, các cách ứng xử của con người. Gần đây, UNESCO cũng như Đảng, Nhà
nước ta cho rằng văn hoá là động lực của phát triển, chính là đề cập đến chức năng
này.
1.3.2. Chức năng bảo tồn, bảo quản:
1.4. Những tính chất và quy luật của văn hoá:
1.4.1. Quy luật kế thừa trong sự phát triển.
Cơ sở triết học: Quy luật này là quy luật “phủ định của phủ định” trong triết
học.
Khái niệm: “Kế thừa là thừa hưởng, giữ gìn và tiếp tục phát huy (cái có giá
trị tinh thần). Kế thừa những di sản văn hóa dân tộc”. Kế thừa văn hóa là một quy
luật cơ bản của sự phát triển và tiến bộ xã hội. Nó thể hiện mối liên hệ tất yếu của
cái cũ và cái mới xét theo thời điểm ra đời giữa giai đoạn trước và giai đoạn sau
trong quá trình phát triển văn hóa của một cộng đồng, của một dân tộc và của nhân
loại.
Bản chất: Là sự chuyển hoá cái cũ tích cực thành các nhân tố của cái mới,
thể hiện mối liên hệ giữa các giai đoạn của sự phát triển: giai đoạn sau không cắt
đứt, không đoạn tuyệt với giai đoạn trước và cũng không lặp lại hoàn toàn như giai
-5-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
đoạn trước, cho phép giai đoạn sau chỉ giữ những yếu tố tích cực, còn phù hợp của
giai đoạn trước, trên cơ sở đó tiếp tục biến đổi và sáng tạo nên những giá trị văn
hóa mới.
Tiền nhân của chúng ta đã làm được một việc tuyệt vời đó là tiếp biến văn
hóa rất diệu kỳ, qua một nghìn năm Bắc thuộc bị đồng hoá mà lại lại lớn lên, Việt
hoá các yếu tố của văn hóa Hán, chứng tỏ chúng ta có một nền văn hoá bản địa có
nội lực mạnh. Chúng ta phải dùng chữ Hán nhưng ta Việt hoá chữ Hán, đọc chữ
Hán theo tiếng của người Việt, sau ta phát triển thành chữ Nôm.
Sau một nghìn năm Bắc thuộc, ta chuyển sang thời kỳ Đại Việt. Đây là thời
kỳ chúng ta vừa xây dựng và phát triển nền văn hóa Đại Việt, vừa luôn luôn phải lo
chống đỡ, đánh đuổi giặc ngoại xâm.
1.4.2. Quy luật giao lƣu tiếp biến văn hóa:
Về thuật ngữ: “Giao lưu là có sự tiếp xúc và trao đổi qua lại giữa hai dòng,
hai luồng khác nhau” - Nơi giao lưu của hai dòng sông. (TĐ tiếng Việt).
- Giao lưu văn hóa là sự trao đổi qua lại hai chiều những sản phẩm văn hóa
giữa các cộng đồng dân tộc quốc gia với nhau, là sự giao thoa, học tập lẫn nhau,
ảnh hưởng lẫn nhau, bổ sung cho nhau để làm phong phú cho văn hóa của mình.
Trong cuộc sống hàng ngày cũng vậy, con người có thể ảnh hưởng lẫn nhau, có ảnh
hưởng chủ động (học người) và ảnh hưởng thụ động (ảnh hưởng mà không biết).
- Tiếp biến văn hóa là sự tiếp nhận (một chiều) các yếu tố văn hóa từ bên
ngoài (ngoại sinh) và biến đổi cho phù hợp với các yếu tố văn hóa bên trong (nội
sinh) để làm giàu cho văn hóa của mình.
- Cưỡng bức VH là sự áp đặt nền VH của kẻ mạnh đối với kẻ yếu, áp đặt
VH dân tộc lớn cho dân tộc nhỏ nhưng cũng có khi nó bị VH của nước nhỏ chinh
phục lại.
Tóm lại: Giao lưu VH là sự vận động thường xuyên gắn với sự phát triển
của văn hóa xã hội. Trong đời sống xã hội, giao lưu càng mạnh mẽ thì mọi sáng tạo
văn hóa được phổ biến và chuyển tải càng rộng rãi, sẽ góp phần nâng cao đời sống
văn hóa của cộng đồng. Ngược lại, đời sống cộng đồng càng được nâng cao càng
có điều kiện mở rộng giao lưu văn hóa. Đó là phép biện chứng của sự phát triển
văn hóa trong cộng đồng xã hội.
Việt Nam có nguồn gốc văn hóa bản địa, là một nền văn hóa nông nghiệp
lúa nước (phi Hoa, phi Ấn), có quá trình giao lưu văn hoá với phương Bắc (1000
năm Bắc thuộc). Từ thời kỳ Đại Việt vẫn duy trì giao lưu văn hoá với các nước
láng giềng, phía bắc với văn hoá Trung Hoa, phía nam với văn hoá Chiêm Thành,
Chân Lạp (Khơme). Trong một trăm năm Pháp thuộc chúng ta có giai đoạn giao
lưu với VH Pháp, tuy bị cưỡng bức văn hoá nhưng do văn hoá bản địa của Việt
Nam có truyền thống lâu đời nên đã không Pháp hoá được văn hoá Việt Nam.
Những năm xây dựng XHCN, ở miền Bắc chúng ta có một giai đoạn ảnh
hưởng văn hóa của các nước như Liên Xô, Đông Âu. Trong miền nam Việt Nam có
giai đoạn chịu ảnh hưởng văn hoá Mỹ. Từ 1986 đến nay, với đường lối mở cửa “đa
phương hoá, đa dạng hoá” trong quan hệ đối ngoại, đất nước ta có điều kiện giao
-6-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
lưu văn hoá với rất nhiều nước trên thế giới, trước hết là các nước trong khu vực,
trong châu lục để vừa kế thừa những giá trị văn hóa truyền thống, vừa tiếp nhận
được những thành tựu của loài người, trong các nghị quyết của đảng ta đều chỉ rõ:
Giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa thế giới.
-7-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
CHƢƠNG II: TIẾN TRÌNH LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA VĂN HOÁ VIỆT
NAM
2.1. Văn hoá Việt Nam thời tiền sử và sơ sử.
2.1.1. Văn hoá thời tiền sử.
Giai đoạn bản địa của văn hoá Việt Nam có thể tính từ khi con người bắt đầu
có mặt trên lãnh thổ Việt Nam cho tới khoảng thế kỉ I TCN.
Đây là một giai đoạn dài và có tính chất quyết định, là giai đoạn hình thành,
phát triển và định vị của văn hoá Việt Nam. Giai đoạn này có thể được chia làm hai
thời kì. Thời tiền sử từ buổi đầu đầu đến cuối thời đại đá mới và thời sơ sử cách
đây khoảng trên dưới 4000 năm.
Việt Nam trong bối cảnh Đông Nam Á là một trong những chiếc nôi của loài
người. Cách đây khoảng 40- 50 vạn năm và đến bây giờ khí hậu Việt Nam mang
nặng đặc trưng nhiệt đới nóng ẩm thích hợp cho sự sinh sống của con người. Với
những vết tích còn lại, chúng ta biết rằng người vượn (Homo - Erectus) đã có mặt ở
nhiều vùng từ Bắc tới Nam. Mở đầu cho giai đoạn tiền sử là Văn hoá núi Đọ (tên di
chỉ khảo cổ học thuộc sơ kì thời đại đồ đá cũ phát hiện được ở núi Đọ, thuộc huyện
Triệu Hoá, tỉnh Thanh Hoá). Trên bề mặt Núi Đọ, các nhà khảo cổ học thu nhặt
được hàng vạn mảnh ghè (hay mảnh tước như các nhà khảo cổ học thường gọi), có
bàn tay gia công của người nguyên thuỷ. Những công cụ đá này rất thô sơ, chứng
tỏ “tay nghề” ghè đẽo còn rất vụng về. Người ta tìm thấy ở đây 8 chiếc rìu tay, loại
công cụ được chế tác cẩn thận nhất của người vượn. Sau văn hoá Núi Đọ, các nhà
khảo cổ học đã phát hiện ra di chỉ khảo cổ thuộc hậu kì đá cũ ở Việt Nam. Đó là
văn hoá Sơn Vi (xã Sơn Vi, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ).
Thời gian từ 20 đến 15 nghìn năm TCN, con người (người hiện đại- Homo
sapiens) đã cư trú trên một địa bàn rất rộng, họ là chủ nhân của nền văn hoá Sơn Vi
từ Lào Cai ở phía Bắc đến Bình Trị Thiên ở phía Nam, từ Sơn La ở phía Tây đến
vùng sông Lục Nam ở Phía Đông. Người Sơn Vi sống chủ yếu trên các gò đồi của
vùng trung du Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Ngoài ra, người Sơn Vi còn sống cả trong
các hang động núi đá vôi.
Đây là các bộ lạc săn bắt (bắn), hái lượm, dùng đá cuội để chế tác công cụ.
Công cụ còn rất thô sơ song đã có những bước tiến lớn trong kĩ thuật chế tác, đã có
nhiều hình loại ổn định. Tiêu biểu cho công cụ của các cư dân Sơn Vi là những hòn
đá cuội được ghè đẽo ở hai cạnh. Đa số là công cụ chặt, nạo hay cắt, có loại cắt
ngang ở một đầu, có loại có lưỡi dọc ở rìa cạnh, có loại công cụ có lưỡi chạy xung
quanh theo rìa tròn của viên cuội, hoặc có lưỡi ở hai đầu.
Dù điều kiện khí hậu thuận lợi cho đời sống con người cộng với sự đa dạng,
phong phú của các loài quần động thực vật phương Nam, song vết tích cư trú của
loài người thời nàychỉ hạn chế ở một số vùng, trên các gò đồi, trong một số hang
động vì thời kì này những đồng bằng Bắo Bộ đều đang ở giai đoạn hình thành,
chưa thích hợp cho đời sống định cư lâu dài của con ngưòi.
Dựa vào kĩ thuật chế tác công cụ của cư dân Sơn Vi, giáo sư Hà Văn Tấn cho
rằng họ đã có tư duy phân loại. Tư duy phân loại này thể hiện trong lựa chọn
-8-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
nguyên liệu đá và trong sự đa dạng của các loại hình công cụ. Người nguyên thuỷ
đã biết dùng lửa. Họ chôn người ngay trong nơi cư trú, thức ăn chủ yếu là nhuyễn
thể, những cây, những quả, hạt và một số động vật vừa và nhỏ.
Việc chôn người chết trong nơi cư trú nói lên niềm tin của người nguyên
thuỷ về một thế giới khác, mà ở đó người chết vẫn tiếp tục “sống”. Những công cụ
lao động được chôn bên cạnh người chết đã chứng tỏ niềm tin ấy.
Trong giai đoạn tiền sử, cách đây khoảng một vạn năm đã có những thay đổi
quan trọng, đánh dấu bước tiến mới trong lối sống của con người. Loài người bước
vào thời đại đồ đá mới. Thời đại đá mới được đặc trưng bởi những tiến bộ về
phương thức sản xuất cũng như kĩ thuật sản xuất. Toàn trái đất trở nên ấm, ẩm ướt,
khí hậu môi trường có những biến đổi lớn, thuận tiện cho sự tồn tại, phát triển của
con người, động và thực vật. Thời kì này con người nhận biết, tận dụng và sử dụng
nhiều loại nguyên vật liệu như đá, đất sét, xương, sừng, tre, gỗ… Kĩ thuật chế tác
đá được hoàn thiện và đạt tới đỉnh cao, loại hình công cụ nhiều. Đặc biệt con người
đã biết làm gốm, thuần dưỡng động vật và cây trồng, bắt đầu sống định cư, dân số
gia tăng. Tiêu biểu cho giai đoạn này là văn hoá Hoà Bình. Cư dân văn hoá Hoà
Bình sống chủ yếu trong các hang động núi đá vôi. Họ thích cư trú trong các khu
vực gần cửa hang, thoáng đãng, có ánh sáng. Môi trường hoạt động của họ rất rộng
bao gồm hang- thung- thềm sông, suối. Vì thế, văn hoá Hoà Bình còn được gọi là
nền văn hoá thung lũng. Văn hoá Hoà Bình kéo dài trong khoảng từ 12.000 đến
7000 năm cách ngày nay.
Người Hoà Bình sống chủ yếu bằng săn bắt (bắn) và hái lượm, song do đặc
điểm của hệ sinh thái phồn tạp vùng rừng nhiệt đới, phương thức săn bắn (bắt) và
hái lượm của người tiền sử là theo phổ rộng, lượm trong rừng đủ thứ có thể ăn và
sử dụng được. Mặt khác, do môi trường không thuận lợi cho hoạt động săn bắn nên
phương thức sống của cư dân Hoà Bình chủ yếu là hái lượm.
Gần đây, người ta đã tìm thấy hạt và quả của nhiều loài cây thuộc họ rau đậu
và họ bầu bí, được coi là đã thuần dưỡng trong một số di chỉ văn hoá Hoà Bình. Vì
vậy đã có một nền nông nghiệp sơ khai xuất hiện trong lòng văn hoá Hoà Bình.
Cuộc sống định cư tương đối là một nhân tố tạo cho sự nảy sinh nghề trồng trọt.
Tất nhiên vai trò của nó còn rất nhỏ bé so với các hoạt động truyền thống hái
lượm, và săn bắt (bắn). Có lẽ các hoạt động này vẫn là hoạt động kinh tế cơ bản của
họ.
Sự xuất hiện của nông nghiệp trồng trọt và muộn hơn một chút trong các văn
hoá thuộc trung kì và hậu kì đá mới, việc sản xuất đồ gốm đã đánh dấu một bước
chuyển biến quan trọng trong đời sống con người, từ kinh tế khai thác sang kinh tế
sản xuất. Cũng nhờ phương thức sản xuất mới mà con người đã mở rộng không
gian sinh tồn. Trong giai đoạn trung kì và hậu kì của thời đá mới mà con người đã
mở rộng không gian sinh tồn, con người đã chiếm lĩnh và chinh phục hai vùng sinh
thái: núi, trước núi và ven biển. Ở vùng sinh thái ven biển, nghề đánh cá phát triển
mạnh. Thời kì này được đặc trưng bởi các nền văn hoá Đa Bút (Thanh Hoá),
Quỳnh Văn (Nghệ An), Hạ Long…với những làng định cư lâu dài, ổn định, trong
-9-
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
đó, bên cạnh quan hệ dòng máu đã xuất hiện và ngày càng nhiều những quan hệ
láng giềng phức tạp.
Cư dân thời đại đá mới có một tri thức phong phú về tự nhiên, những hang
động và những nơi cư trú khác của họ đều là những địa điểm thuận lợi cho sinh
hoạt và sản xuất. Điều này cho thấy con người thời bấy giờ đã biết thích nghi một
cách hài hoà với tự nhiên.
Thời kì này cũng để lại những dấu vết của nghệ thuật như những hiện vật
bằng xương có vết khắc hình cá, hình thú và những hình vẽ trên vách hang Đồng
Nội, những mảnh thổ hoàng… Người Hoà Bình, theo GS. Hà Văn Tấn có lẽ đã có
những biểu hiện về nhịp điệu, thể hiện bằng những nhóm vạch 3 vạch trên các hòn
đá cuội được tìm thấy trong hang động. Dù mới chỉ giả thiết về số đếm, cách tính
ngày… những di vật được tìm thấy trong văn hoá Hoà Bình và Bắc Sơn cũng cho
thấy một bước phát triển tư duy của người nguyên thuỷ. Tư duy về thời gian vũ trụ
còn được thể hiện bằng những hoa văn, kí hiệu biểu thị mặt trời như hình tròn, hình
chữ…vẽ trên đồ gốm. Có thể bấy giờ đã bắt đầu hình thành một loại nông lịch sơ
khai.
Những điều kiện định cư lâu dài và sự phát triển của nông nghiệp đã làm
hình thành rõ nét tính địa phương của văn hoá trong những khu vực hẹp vào cuối
thời đại đá mới (cách đây khoảng 5000 năm). Thời kì này cũng xuất hiện những tín
ngưỡng nguyên thuỷ. Là cư dân nông nghiệp nên mưa, gió và đặc biệt là mặt trời
đã trở thành một trong những thần linh quan trọng đối với con người.
2.1.2. Văn hoá thời sơ sử:
Cách đây khoảng 4000 năm, cư dân Việt Nam, từ lưu vực sông Hồng cho
đến lưu vực sông Đồng Nai, đã bước vào thời đại kim khí.
Thời kì này trên lãnh thổ Việt Nam tồn tại ba trung tâm văn hoá lớn là Đông
Sơn (miền Bắc), Sa Huỳnh (miền Trung) và Đồng Nai (miền Nam).
Văn hoá Đông Sơn (cả giai đoạn tiền Đông Sơn) được coi là cốt lõi của
người Việt cổ.
Văn hoá Sa Huỳnh (cả giai đoạn tiền Sa Huỳnh) được coi là tiền nhân tố của
người Chăm và vương quốc Chămpa.
Văn hoá Đồng Nai (cả giai đoạn đồng và sắt) lại là một trong những cội
nguồn hình thành văn hoá Óc Eo của cư dân thuộc nhóm Mã Lai- Đa Đảo sinh
sống vào những thế kỉ sau công nguyên ở vùng Đông và Tây Nam Bộ. Hiện nay,
văn hoá Óc Eo thường được gắn với vương quốc Phù Nam, một nhà nước tồn tại từ
thế kỉ II đến hết thế kỉ VII ở châu thổ sông Cửu Long.
2.1.2.1. Từ văn hoá tiền Đông Sơn đến văn hoá Đông Sơn:
Nhiều học giả đã thừa nhận rằng chí ít văn hoá Đông Sơn hình thành trực
tiếp từ ba nền văn hoá ở lưu vực sông Hồng, sông Mã, sông Cả. Các nền văn hoá
Phùng Nguyên- Đồng Đậu- Gò Mun thuộc giai đoạn đồng thau (từ khoảng 2000
đến 700 năm TCN) phân bố ở lưu vực sông Hồng. Trong giai đoạn này con người
vẫn sử dụng đá, gỗ, tre, nứa, xương, sừng… để chế tạo công cụ và vũ khí. Đồ gốm
đạt độ nung cao hơn, dày và cứng hơn, đa số có màu xanh mốc. Bên cạnh đó, việc
- 10 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
xuất hiện của vật liệu mới- đồng, đã gây ra những tác động to lớn đối với kinh tế,
xã hội và văn hoá của các cộng đồng người.
Trong thời đại đồng thau ở miền Bắc Việt Nam, đặc điểm văn hoá địa
phương còn khá rõ ràng. Dựa vào đặc điểm, tính chất của di vật, di tích ta thấy có
sự phát triển riêng của từng khu vực ở lưu vực sông Hồng, sông Mã, sông Cả. Điều
này phản ánh một thời kì tồn tại của các nhóm bộ lạc hay liên minh bộ lạc giữa các
vùng. Ở các khu vực nói trên có sự giao lưu văn hoá mạnh mẽ thông qua việc tiếp
xúc kinh tế - xã hội (hoạt động trao đổi kinh tế, trao đổi phi kinh tế như trao đổi
tặng phẩm, vật phẩm tôn giáo), hoặc quan hệ hôn nhân, quan hệ ngoại giao, xung
đột và hoà giải.
Cư dân tiền Đông Sơn là cư dân trồng lúa nước, họ đã biết chăn nuôi một số
gia súc như trâu, bò, lợn gà,…Làng mạc giai đoạn này có diện tích rộng và tầng
văn hoá dày. Bên cạnh nơi cư trú hay trong khu cư trú là các di chỉ mộ táng.
Cư dân văn hoá thời đại đồng thau miền Bắc Việt Nam có đời sống tinh thần
phong phú. Điều đó thể hiện trong tư duy và sáng tạo nghệ thuật của họ. Đặc biệt,
họ đã làm chủ được nghệ thuật nhịp điệu trong ca múa, biểu hiện tính đối xứng chặt
chẽ của các mô típ hoa văn trong trang trí. Họ biết tới nhiều dạng đối xứng khác
nhau. Điều này cho thấy sự phát triển nhận thức hình học và tư duy chính xác nhờ
hoạt động sản xuất nông nghiệp và kĩ thuật chế tác đá, đúc đồng.
Vào khoảng thế kỉ VII TCN, các nền văn hoá bộ lạc mất dần tính địa phương
tiến tới chỗ hoà chung vào một nền văn hoá thống nhất- văn hoá Đông Sơn. Đó là
lúc các nhóm bộ lạc liên kết lại trong một quốc gia: nước Văn Lang. Tính thống
nhất văn hoá được hiện rõ trên một vùng rộng lớn từ biên giới Việt- Trung cho đến
bờ sông Gianh Quảng Bình, mặc dù theo các nhà khảo cổ học nhà nước này vẫn có
những dáng hình địa phương. Nhưng chúng ta cũng nhận thấy rằng chưa có một
văn hoá tiền Đông Sơn nào trước đó lại có phạm vi phân bố rộng như vậy.
Một số sách cổ của Trung Quốc như Thuỷ kinh chú, Giao châu ngoại vực
kí… đã ghi chép về nghề trồng lúa nước của người Việt cổ ở giai đoạn này. Vì thế,
cư dân văn hoá Đông Sơn vẫn là cư dân nông nghiệp trồng lúa. Họ canh tác trên
nhiều loại đất khác nhau. Hình thức canh tác phổ biến là loại ruộng chờ mưa. Thời
kì này họ có thể đã có những kĩ thuật trị thuỷ như đắp đê chống lụt. Các loại hình
nông cụ của cư dân Đông Sơn đã khá đa dạng với cuốc, xẻng, mai, thuổng và đặc
biệt lưỡi cày bằng kim loại đã tạo nên bước nhảy vọt trong kĩ thuật canh tác. Nông
nghiệp dùng cày phát triển (có nhiều lưỡi cày đồng, với các chủng loại phù hợp với
từng loại đất). Cũng có thể ngay từ thời kì này người ta đã biết làm một năm hai vụ.
Bên cạnh trồng trọt là chăn nuôi, việc chăn nuôi trâu bò đã phát triển, trước tiên là
để đảm bảo sức kéo cho nông nghiệp. Trên trống đồng người ta tìm thấy khắc hoa
văn hình bò, trong một số di chỉ khảo cổ học còn tìm thấy tượng đầu gà.
Kĩ thuật đúc đồng thau đạt tới đỉnh cao của thời kì này, với một trình độ điêu
luyện đáng kinh ngạc. Số lượng và loại hình công cụ, vũ khí bằng đồng tăng vọt.
Đặc biệt, người Đông Sơn đã đúc những hiện vật bằng đồng kích thước lớn, trang
trí hoa văn phong phú, mà cho tới ngày nay nó vẫn là biểu tượng của văn hoá dân
- 11 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
tộc. Đó là những trống đồng, thạp đồng Đông Sơn nổi tiếng, chứng tỏ trình độ kĩ
thuật và bàn tay tài hoa của người thợ Đông Sơn.
Kĩ thuật luyện và rèn sắt cũng khá phát triển, đặc biệt ở giai đoạn cuối của
văn hoá Đông Sơn. Ngoài những ngành nghề kể trên, người Đông Sơn còn biết chế
tạo thuỷ tinh, làm mộc, sơn, dệt vải, đan lát, làm gốm, chế tác đá.
Làng xóm thời kì này thường phân bố ở những nơi đất cao, thậm chí ở sườn
núi hay trên những quả đồi đất.. nhưng bao giờ cũng nằm gần các sông lớn hay các
chi lưu của chúng. Khoảng cách giữa làng và sông thường từ 1 đến 5 km… Việc
chọn nơi cư trú như vậy cho thấy người Đông Sơn đã tìm cách tốt nhất để thích ứng
với tự nhiên. Bởi lẽ đất cao sẽ khô ráo mà lại tránh được ngập lụt vào mùa mưa.
Làng thời kì này có quy mô tương đương với xóm hay làng nhỏ ngày nay, có chừng
vài trăm người. Ngoài ra, còn thấy hiện tượng một số làng xóm nhỏ quy tụ thành
một vài khu vực cư trú đông đúc. Đó là hiện tượng thường gặp đối với cư dân nông
nghiệp ở những vùng đồng bằng phì nhiêu.
Có lẽ do hiện tượng chiến tranh đã trở nên thường xuyên (thể hiện trong các
truyền thuyết, và tỉ lệ cao của các loại vũ khí, đồ dùng cho binh lính) nên chung
quanh làng, có những vành đai phòng thủ, mà khả năng lớn là các luỹ tre làng.
Công trình phòng thủ thực sự với hệ thống thành luỹ quy mô thời Đông Sơn ngày
nay người ta mới chỉ biết đến có một, đó là thành ốc Cổ Loa.
Người Đông Sơn đã có những phong tục, y phục khá phong phú, không phải
chỉ biết có ở trần, đóng khổ, mặc vỏ sui như nhiều người thường nghĩ. Dựa trên
trang trí trên cán dao găm hình người, hoa văn trên trống đồng và thư tịch cổ, ta
biết được ít nhất có bốn kiêủ để tóc. Các tài liệu đều phản ánh lối ăn mặc quần áo
theo phương châm giản dị, gọn gàng tới mức tối đa: Ở trần, đóng khố, đi chân đất.
Riêng với nữ phổ biến mặc váy thay khố. Tuy vậy cũng có một số áo cánh dài tay,
áo xẻ ngực bên trong có yếm. Ngoài ra còn có một số trang phục lễ hội như váy
lông chim hay lá kết, khố dài thêu… Người Đông Sơn ưu thích đồ trang sức, họ
đeo đồ trang sức ở tay, cổ tay và cả ở chân. Đồ trang sức thường được làm bằng
đồng, thuỷ tinh, song không thấy đồ vàng bạc hay đá quý. Khác với cư dân trước
đó (ăn gạo nếp là chủ yếu) cư dân Đông Sơn bắt đầu ăn gạo tẻ. Điều này được các
nhà nghiên cứu lí giải bằng sự bùng nổ dân số vào giai đoạn đầu của văn hoá Đông
Sơn, khiến cho cư dân phải mở rộng diện cư trú đến những vùng đất mới. Phương
thức quảng canh, trồng cấy đại trà ở những vùng đất mới này không thích hợp với
giống lúa nếp. Từ đó suy ra hệ quả là gạo tẻ trở thành thành phần chính trong cơ
cấu lương thực, gạo nếp trở thành quý hiếm, được dùng chủ yếu trong lễ tết cầu
cúng. Ngoài gạo họ còn ăn các loại hoa màu, rau quả, thuỷ sản. Mô hình cơm- rau-
cá trong cơ cấu bữa ăn của người Đông Sơn chứng tỏ sự hiểu biết thấu đáo và sự
hoà hợp cao độ của người Đông Sơn với môi sinh. Nhà ở của cư dân Đông Sơn
được tạo ra bằng những vật liệu dễ bị phá huỷ theo thời gian. Hình dáng nhà có các
loại mái cong, mái tròn, và là nhà sàn. Lựa chọn kiểu kiến trúc nhà sàn cũng là sự
ứng xử thông minh trước môi trường của người Việt cổ. Về phương tiện đi lại, chủ
yếu là thuyền bè, đường vận chuyển chủ yếu là đường sông và ven biển. Ngoài ra
- 12 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
còn có đi bộ, gánh gồng mang vác trên vai, trên lưng. Và con người đã biết thuần
dưỡng voi, dùng voi để chuyên chở.
Thời kì này là thời kì hình thành những huyền thoại, thần thoại. Hệ thống
thần thoại này dù đã bị vỡ ra từng mảnh trong thời kì Bắc thuộc, trước sự tiếp biến
với văn hoá Hán cũng như với các tôn giáo lớn từ bên ngoài, song vẫn còn lại ít
nhiều qua các ghi chép về sau này của người Việt và dưới dạng sử thi- thần thoại ở
các bài mo “Đẻ đất đẻ nước” của người Mường. Song nếu đã có một hệ thống thần
thoại, thì tính đa thần giáo hẳn còn rõ nét. Những huyền thoại này đã phản ánh quá
trình khai phá và chiếm lĩnh các đồng bằng của cư dân Việt cổ, quá trình hội nhập
các bộ lạc hay nhóm bộ lạc. Qua đó, ta có thể thấy rõ những mối quan hệ của con
người thời bấy giờ với tự nhiên và xã hội.
Những nghi lễ và tín ngưỡng giai đoạn này gắn chặt với nghề nông trồng lúa
nước. Đó là tục thờ mặt trời, mưa dông, các nghi lễ phồn thực và những nghi lễ
nông nghiệp khác như hát đối đáp gái trai, tục đua thuyền, tục thả diều,…
Đặc điểm nổi bật của thời kì này theo nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài
nước là tư duy lưỡng phân, lưỡng hợp. Đó là một loại tư duy phân loại chia đôi đã
tồn tại khá lâu và có ở nhiều vùng trên thế giới. Ở Đông Nam Á và Việt Nam lối tư
duy này tồn tại lâu dài tạo thành một đặc điểm khá nổi bật. Người xưa cho rằng thế
giới được chia đôi: Có đàn ông ắt có đàn bà, có đực tất có cái, có âm ắt có dương.
Người Đông Sơn còn có tư duy khoa học, điều này thể hiện ở tri thức thiên văn
học, khái niệm số đếm, khái niệm lịch pháp…Phong tục tập quán của người Đông
Sơn cũng rất đa dạng ví như tục nhuộm răng ăn trầu, xăm mình, ăn đất nung non,
uống nước bằng mũi, giã cối làm lệnh, tục ma chay, cưới xin… Các lễ hội: hội mùa
với lễ hiến sinh trâu bò, hội cầu nước với lễ hiến tế, hội khánh thành trống đồng.
Nghệ thuật âm nhạc là ngành nghệ thuật quan trọng đã khá phát triển thể
hiện đời sống tinh thần của cả cư dân Đông Sơn. Nhạc cụ đáng lưu ý là trống đồng,
sau đó là sênh, phách, khèn. Giao lưu văn hoá thời kì này rất rộng rãi. Ngoài giao
lưu với Sa Huỳnh và Đồng Nai, ở phía Bắc có mối quan hệ và tiếp xúc với các cư
dân Nam Trung Hoa, phía Đông với các hải đảo, phía Tây với lục địa. Các nhà
nghiên cứu Việt Nam phần đông đều nhất trí cho rằng đã hình thành một quốc gia
Văn Lang và một nhà nước sơ khai trên cơ sở nền văn hoá Đông Sơn.
Dựa trên những chứng cứ về mật độ phân bố và quy mô của các di tích khảo
cổ học (nơi cư trú, mộ táng, công xưởng…) trên các địa hình khác nhau từ miền
núi, đồng bằng, duyên hải và đảo, của các hiện vật khảo cổ học, các nhà nghiên cứu
đều thống nhất cho rằng có một sự mở rộng các quan hệ giao lưu giữa các công xã.
Loại hình công xã thời hậu kì đá mới là loại hình công xã thị tộc phát triển. Xã hội
của người Việt đến đây vẫn hoàn toàn là xã hội nguyên thuỷ.
2.1.2.2. Văn hoá Sa Huỳnh:
Trung tâm hay đỉnh cao của văn hoá thời đại kim khí Việt Nam ở miền
Trung (từ Đèo Ngang đến Đồng Nai) được gọi tên theo một địa điểm khảo cổ học
ven biển tỉnh Quảng Ngãi. Đó là văn hoá Sa Huỳnh.
- 13 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
Nền văn hoá này có quan hệ gốc gác với các nền văn hoá hậu kì đá mới, sơ
kì thời đại đồng thau ven biển như văn hoá Bàu Tró, Hoa Lộc, Hạ Long, nhất là
văn hoá Bầu Tró, có không gian phân bố cận kề với văn hoá Sa Huỳnh.
Văn hoá Sa Huỳnh tồn tại từ sơ kì thời đại đồng thau (hơn 4000 năm cách
ngày nay) cho tới sơ kì thời đại sắt sớm (những thế kỉ 7- 6 TCN tới thế kỉ 1- 2 trước
và sau công nguyên). Các nhà nghiên cứu đều thống nhất là giữa các nhóm di tích
của cả ba giai đoạn sơ, trung kì (thời đại đồng thau) và hậu kì (sơ kì thời đại sắt)
đều có những đặc trưng chung và văn hoá Sa Huỳnh thời đại sắt hay Sa Huỳnh cổ
xưa là bắt nguồn từ những di tích của thời đại đồng thau và chắc chắn có sự tham
gia ảnh hưởng của một số yếu tố văn hoá khác.
Về giới hạn dưới hay thời điểm kết thúc của văn hoá Sa Huỳnh, dựa trên
những niên đại C14 ở một số khu mộ Chum Hàng Gòn ( Phú Hoà- Đồng Nai), Quế
Lộc (Quảng Nam) và những hiện vật văn hoá Hán như tiền Ngũ Thù, Vương Mãng
ở di tích Hậu Xá (Hội An- Quảng Nam), có thể chấp nhận niên đại muộn nhất của
các di tích là thế kỉ I, II SCN.
Chủ nhân Văn hoá Sa Huỳnh có quan hệ cội nguồn với các văn hoá hậu kì đá
mới, sơ kì đồng thau ven biển. Với cốt lõi là văn hoá Bàu Tró mà chủ nhân văn hoá
trên được các nhà nghiên cứu coi là những người tiền Mã Lai- Pôlinêdi. Trong quá
trình hình thành và phát triển của mình, văn hoá Sa Huỳnh còn có những quan hệ
cội nguồn hay giao lưu với những văn hoá hậu kì đá mới- sơ kì đồng thau của miền
cao nguyên Lâm Đồng mà chủ nhân của những văn hoá trên được coi là tiền Môn-
Khơme hay tiền Nam Á. Ngoài ra còn có những mối giao lưu rộng rãi với các cư
dân kim khí Đông Nam Á hải đảo và lục địa. Qua đó có thể thấy chủ nhân của nền
văn hoá này nói tiếng Nam Đảo hay Malai- Pôlinêdi với nhiều yếu tố Nam Á.
Đặc trƣng văn hoá:
Một đặc trưng tiêu biểu của văn hoá Sa Huỳnh là hình thức mai táng bằng
chum gốm suốt từ giai đoạn sớm đến giai đoạn muộn (ngoại trừ mộ huyệt đất ở
Bình Châu- Quảng Ngãi). Tuy vậy, nguồn gốc của hình thức mai táng này đòi hỏi
phải có nhiều nghiên cứu tiếp. Trên địa bàn phân bố của văn hoá Sa Huỳnh từ gò
đồi phía Tây cho đến đồng bằng ven biển và hải đảo phía Đông, đã phát hiện nhiều
khu mộ- những bãi mộ chum rộng lớn, nhiều tầng lớp với những loại hình vò,
chum mai táng hình cầu, hình trứng, hình trụ có kích thước lớn nắp đậy hình nón
cụt hay lồng bàn, phân bố thành cụm hay lẻ tẻ. Trong và ngoài chum chứa nhiều đồ
tuỳ táng với các chất liệu đá, đá quý, thuỷ tinh, đồng, sắt và gốm. Ngoại trừ một vài
chum còn vết tích xương răng trẻ em (Hậu Xá- Hội An- Quảng Nam, Mỹ Tường-
Thuận Hải), hầu như các chum chỉ còn đồ tuỳ táng, cát trắng và ít than tro. Theo
các nhà nghiên cứu có thể do hoả táng, có thể do hình thức mộ tượng trưng.
Ở những giai đoạn sớm và giữa, đồng thau đã được người Sa Huỳnh sử dụng
để chế tác công cụ và vũ khí. Sang tới giai đoạn cuối, đồ sắt chiếm lĩnh cả về số
lượng và chất lượng. Nét độc đáo của cư dân Sa Huỳnh là kĩ thuật chế tạo đồ sắt
(chủ yếu bằng phương pháp rèn). Nếu thống kê các đồ sắt Sa Huỳnh đã được phát
hiện đến nay thì số lượng lên đến hàng trăm chiếc, chủng loại đa dạng gồm rựa, dao
- 14 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
quắm, giáo, mai, liềm, thuổng, kiếm ngắn,… Đặt trong tương quan với các trung
tâm văn hoá Đông Sơn ở phía Bắc, văn hoá Đồng Nai ở phía Nam, số lượng và sự
phổ biến rộng rãi của đồ sắt của văn hoá Sa Huỳnh nhiều hơn hẳn.
Cùng với việc đạt đến trình độ cao của kĩ thuật chế tạo sắt (cả việc đúc
gang), cư dân văn hoá Sa Huỳnh còn đạt đến bước phát triển cao với các nghề se
sợi, dệt vải, chế tạo gốm, làm đồ trang sức. Trong các di tích tìm thấy nhiều dọi xe
chỉ các loại và những dấu vải còn in trên công cụ vũ khí bằng sắt trong các mộ
chum. Nghề gốm rất phát triển với nhiều loại chum, vò, bát bồng, đèn, hình bình
lãng hoa, bình con tiện, cốc cao chân… và vô số những đồ gia dụng. Gốm được
trang trí phong phú với những đồ án phức tạp kết hợp tô màu, khắc vạch. Nhiều đồ
gốm được nung ở nhiệt độ cao, lửa được khống chế tốt (đôi khi cứng như sành). Cư
dân văn hoá Sa Huỳnh cũng là những người có năng khiếu thẩm mĩ, rất khéo tay và
có một mĩ cảm phát triển tuyệt vời. Họ rất ưa dùng đồ trang sức (vòng, nhẫn,
khuyên tai…) bằng thuỷ tinh, mã não, đá, gốm, nephrit. Chất liệu được ưa thích
nhất là mã não (mã não được nhập từ nơi khác đến vì vùng miền Trung không có
nguyên liệu này). Khuyên tai (hay bùa đeo) hai đầu thú và ba mẩu là một chế phẩm
Sa Huỳnh đặc thù. Trong các di tích văn hoá Sa Huỳnh tìm thấy số lượng lớn
những loại khuyên tai này. Ở di tích Đại Lộc- Quảng Nam còn tìm thấy một
khuyên tai hai mấu còn ở tình trạng chế tác dở dang. Trong một số di tích đương
đại của nền văn hoá Đông Sơn (Bắc Việt Nam), Philipin, Thái Lan… cũng tìm thấy
những loại khuyên tai này. Đó là bằng chứng của sự lan toả ảnh hưởng của văn hoá
Sa Huỳnh. Cư dân văn hóa Sa Huỳnh còn biết nấu cát làm thuỷ tinh và dùng thuỷ
tinh để chế tạo đồ trang sức (hạt cườm, hạt chuỗi, vòng tai, khuyên tai ba mấu, hai
đầu thú…). Từ đây đồ trang sức thuỷ tinh lan ra cả phía Bắc và vào phương Nam.
Văn hoá Sa Huỳnh là sản phẩm của những cư dân nong nghiệp trồng lúa ở
những đồng bằng ven biển cồn bàu. Tuy vậy nền kinh tế của họ là nền kinh tế đa
thành phần, họ sớm biết khai thác những nguồn lợi của biển, của rừng, biết phát
triển các nghề phổ thông, từng bước họ đã mở rộng quan hệ buôn bán với các cư
dân trong khu vực Đông Nam Á lục địa, hải đảo và rộng hơn với Ấn Độ, với Trung
Hoa. Đặc biệt ở giai đoạn cuối, nghề buôn bán bằng đường biển rất phát triển. Ở
ven biển miền Trung, vào những thế kỉ trước, sau công nguyên đã hình thành một
số tiền cảng thị hay cảng thị sơ khai.
Mật độ phân bố di tích cũng như quy mô lớn của các di chỉ văn hoá Sa
Huỳnh là chứng cớ của sự quần tụ đông đúc dân cư; sự phong phú về kiểu loại, số
lượng của các loại hình hiện vật từ nhiều chất liệu là dấu hiệu về sức sản xuất mạnh
mẽ của cư dân văn hoá này, đều chứng tỏ ở giai đoạn cuối đã hình thành một nhà
nước sơ khai. Sự trùng hợp về địa bàn phân bố, của niên đại kết thúc của văn hoá
Sa Huỳnh và niên đại mở đầu của văn minh Chămpa cũng như sự nối tiếp của một
số loại hình hiện vật đặc biệt là đồ gốm và đồ trang sức, của táng thức, của các
ngành nghề kinh tế cho thấy Nhà nước Chămpa là sự tiếp nối của nhà nước Sa
Huỳnh. Nhà nước Chămpa được hình thành trên cốt lõi của văn hoá Sa Huỳnh dưới
- 15 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
ảnh hưởng của những yếu tố văn hoá ngoại sinh Trung Hoa, Ấn Độ. Và sự “Ấn Độ
hoá” ban đầu chỉ xảy ra ở lớp mặt của văn hoá (tôn giáo) ở tầng lớp trên của xã hội.
2.1.2.3. Văn hoá Đồng Nai:
Sau thời đại đá cũ, bẵng đi một thời gian dài, đến khoảng hơn 4000 năm cách
ngày nay, trên đất Đông Nam Bộ xuất hiện một lớp cư dân mới. Họ thuộc chủ nhân
của nền văn hoá Đồng Nai thuộc thời đại kim khí (đồng thau và sắt sớm), sinh sống
ở các tiểu vùng sinh thái khác nhau. Đông Nam Bộ vào những thiên niên kỉ II- I
TCN đã trở thành một trong ba trung tâm văn hoá lớn của thời đại kim khí. Văn
hoá Đông Sơn ở miền Bắc, Sa Huỳnh ở miền Trung và Đồng Nai ở miền Nam.
Văn hoá Đồng Nai được nhìn nhận như bước mở đầu cho truyền thống văn
hoá tại chỗ ở Nam Bộ với bản sắc riêng và sức sống mãnh liệt. Hàng trăm di tích
của các giai đoạn sớm, giữa, muộn đã được phát hiện và nghiên cứu. Những di tích
này phân bố suốt từ vùng đồi gò cao cho tới trung, hạ lưu các con sông và ven biển.
Mỗi một tiểu môi trường sinh thái ứng với một mô thức sản xuất- văn hoá thích
hợp.
Ở vùng đồi đá phiến và bazan đất đỏ dải cao nguyên Sông Bé có loại hình di
tích đặc trưng là công trình đất đắp hình tròn với hai vòng thành và hào sâu ở Lộc
Ninh- Bình Long.
Vùng liên kết đồi bazan- đá phiến- phù sa cổ dọc hệ thống Sông Bé- Đồng
Nai, nơi tập trung dày đặc các di tích, di chỉ- mộ táng- xưởng thủ công đơn hay đa
ngành, tiêu biểu nhất là Suối Linh, Bình Đa, Dốc Chùa.
Vùng phù sa đất xám thuộc hệ thống sông Vàm Cỏ với những di chỉ, di chỉ
kèm mộ đất như An Sơn, Gò Rạch Rừng, Đinh Ông, Rạch Núi.
Vùng đồng bằng phù sa mới miền châu thổ hạ lưu Đồng Nai - Vàm Cỏ và
những đầm lầy không và nhiễm mặn cận biển tiểu vùng kinh tế - văn hoá mới tạo
thành từ đầu thiên niên kỉ I TCN như Cái Vạn, Bưng Bạc, Bưng Thơm, Giồng Phệt,
Giồng Cá Vồ…
Ở cả năm tiểu vùng văn hoá tiền - sơ sử Đông Nam Bộ, di vật được đưa ra
khỏi lòng đất từ nhiều dạng di di tích khảo cổ khác nhau với nhiều chất liệu gốm,
đá, gỗ, đồng, sắt, xương…
Đó là loại di vật phổ biến và có số lượng lớn. Đây cũng là đặc điểm lớn nhất
của văn hoá Đồng Nai- nơi mà công cụ, dụng cụ bằng đá lấn át mạnh mẽ và dài
lâu- kim loại do thiếu vắng các nguồn quặng đồng và hợp kim bản địa trong toàn
miền. Kĩ thuật chế tác đá mang nhiều tính chất thực dụng, tiết kiệm tối đa công sức
và nguyên liệu. Bộ công cụ đá mang đặc tính chuyên môn hoá cao. Chiếm số lượng
nhiều nhất là công cụ sản xuất, vũ khí (rìu, bôn, cuốc, mai, dao hái, đục, mũi nhọn-
mũi tên). Loại hình trang sức thường gặp là các loại vòng, vật đeo. Tại di tích Đồi
Phòng Quân đã tìm được nhiều dấu tích của di chỉ xưởng. Công xưởng này được
chuyên môn hóa để chế tạo một loại sản phẩm duy nhất là vòng đá.
Một loại hình nữa là đàn đá- đây là chế phẩm đặc thù của văn hoá Đồng Nai,
đàn đá có mặt ở nhiều di tích, có niên đại khoảng 3000 năm cách ngày nay. Đặc
biệt là ở Bình Đa, lần đầu tiên đàn đá được tìm thấy trong một tầng văn hoá cổ,
- 16 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
cùng với tổ hợp di vật gốm đá khác. Phát hiện này đã giúp xác định được niên đại
đàn đá, khẳng định sự tồn tại của một nhạc cụ cổ truyền ở Đồng Nai nói riêng và ở
nước ta nói chung. Nghề đúc đồng và luyện kim đồng đã xuất hiện vào khoảng
4000 năm cách ngày nay. Tuy vậy, dựa trên những tư liệu mới, có thể thấy rằng đồ
đồng đã khá phổ biến vào khoảng 3000 năm cách ngày nay. Nhiều di chỉ đúc đồ
đồng đã được phát hiện ở Suối Chồn, Cái Vạn, Dốc Chùa, Bưng Bạc…với hàng
loại khuôn đúc loại hai mang liên hoàn nhiều vật đúc. Về loại hình ít nhất có ba loại
rìu, giáo, mũi dao. Ngoài ra trên khuôn đúc còn thấy lưỡi đục, lưỡi câu, mũi xiên,
chuông, lục lạc, lao ngạnh, kim, bông tai…Ở giai đoạn muộn có loại hình qua.
Giai đoạn muộn của văn hoá Đồng Nai được đặc trưng bởi những khu mộ
chum kiểu mộ chum văn hoá Sa Huỳnh với những loại hình hiện vật bằng sắt, bằng
đá, đá mã não, thuỷ tinh bên cạnh những hiện vật gốm, đá điển hình của văn hoá
Đồng Nai. Về sự xuất hiện của những di tích mộ chum này, hiện nay còn khá nhiều
ý kiến chưa thống nhất.
Nghề gốm và nghề làm gốm đã xuất hiện trong những di tích sớm và tồn tại
trong suốt quá trình lịch sử cư dân văn hoá Đồng Nai. Chế tạo và sử dụng đồ dùng
đun nấu- ăn uống đơn giản về dáng vẻ, mộc mạc và trang trí không cầu kì, song
gốm được nung ở độ nung cao và bằng kĩ thuật bàn xoay.
Với những loại hình chủ đạo nồi vò bát, bát có chân Cà ràng, dọi xe sợi, bi,
bàn xoa gốm. Loại hình Cà ràng (còn được gọi là gốm sừng bò) thực chất là một
loại bếp ba chân có bàn đế thích hợp với môi trường sông nước, được phát hiện
trong nhiều di tích bàn xoa gốm là loại dụng cụ được sử dụng trong việc tạo dáng
đồ đựng bằng gốm nhằm xoa lên mặt trong gốm cho đều, phẳng, nhẵn và làm cứng
phôi gốm.
Văn hoá Đồng Nai còn nổi tiếng bởi sưu tập công cụ gỗ phong phú về loại
hình, nhiều về số lượng. Đặc biệt những tổ hợp hiện vật gỗ tìm thấy ở các di tích
vùng ngập mặn ven biển như Bưng Bạc, Bưng Thơm, Cái Vạn… Bên cạnh đó là bộ
sưu tập công cụ- đồ dùng chế tác từ xương sừng hết sức độc đáo chưa từng có ở
Đông Nam Á, với những lưỡi câu lớn gia công từ sừng hươu, dao và kim dùi từ
xương trụ của chó nhà, rìu có vai từ mai rùa biển và nhóm trang sức đủ loại.
Về đời sống kinh tế của cư dân văn hoá Đồng Nai; dựa trên hệ thống tư liệu,
các nhà nghiên cứu cho rằng những hình thức quan trọng và phổ biến nhất trong
đời sống kinh tế truyền thống Đông Nam Bộ là trồng lúa cạn không dùng sức kéo,
trồng rau đậu, cây có quả- củ cho bột bằng phương pháp phát- đốt đặc thù của nông
nghiệp nương rẫy, chăn nuôi, săn bắn, hái lượm, đánh bắt cá, tôm và nhuyễn thể
của sông biển. Khi so sánh trình độ phát triển kinh tế- kĩ thuật và văn văn hoá của
những nhóm cư dân trong văn hoá Đồng Nai, cần nhấn mạnh đến đặc thù của quá
trình chuyên môn hoá- phân công lao động- phân vùng kinh tế hoà nhập với từng
miền sinh cảnh. Cần có sự quan tâm đặc biệt tới mối ràng buộc thiết yếu giữa
những ngành kinh tế chủ đạo nông nghiệp với nghề trồng lúa cạn là phổ cập và cả
nghề trồng lúa nước ở những tiểu vùng khả thực nhất (trồng hoa màu, cây có củ-
quả và chăn nuôi) và những ngành cung ứng lương thực- thực phẩm tiền sử khác
- 17 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
(săn bắn, đánh cá và hái lượm theo phổ rộng những sản phẩm thực- động vật của
rừng, suối, sông đầm lầy và biển). Giữa nông nghiệp- khai thác- thủ công (sản xuất
đá- công cụ và trang sức; chế luyện kim loại- đúc đồng và rèn sắt, chế tạo gốm- đồ
đựng, bàn xoa và dọi se sợi, dệt vải) và thông thương nội, ngoại.
Đời sống tinh thần của cư dân văn hoá Đồng Nai được biết đến qua những
hiện vật nghệ thuật. Tín ngưỡng đặc sắc nhất là sưu tập thẻ đeo bằng đá cuội mài
dẹt hình gần ôvan hoặc chữ nhật và bán cầu có lỗ thủng tròn hay tạo núm ở đầu,
tượng lợn, rùa bằng sa thạch, tượng chó săn mồi bằng đồng ở Dốc Chùa, tượng
Trút Long giao bằng đồng… Ngoài ra còn phải kể tới sưu tập đàn đá hơn 60 thanh.
Ngoài ra còn có sự hội nhập của không ít yếu tố văn hoá láng giềng như trống đồng
Đông Sơn, khuyên tai hai đầu thú, khuyên tai ba mấu của văn hoá Sa Huỳnh.
Ở giai đoạn cuối của nền văn hoá này, khi kim loại thực sự đã chiếm vị trí
quan trọng, giữ vai trò chủ đạo trong đời sống của cư dân, mở rộng những tiểu
vùng kinh tế sản xuất và khai thác mới, củng cố những liên hệ kinh tế- văn hoá nội
vùng, tạo thành những điều kiện tập trung của cải phân bố giàu nghèo và cố kết
quyền lực trung tâm, hình thành cơ cấu xã hội có giai cấp sơ khai và Nhà Nước
khởi thuỷ vào những thế kỉ đầu công nguyên.
2.1.2.4. Kết luận:
Thời sơ sử, trên dải đất Việt Nam ngày nay có ba nền văn hoá: Phức hệ văn
hoá Bàu Trám- Sa Huỳnh, phức hệ văn hoá Phùng Nguyên- Đông Sơn, phức hệ văn
hoá Đồng Nai là ba đỉnh cao của văn hoá Đông Nam Á, miền Đông bán đảo Đông
Dương. Ba phức hệ văn hoá đó đã phát sinh từ những nền tảng chung của các văn
hoá thời đại đá mới ở miền này, với những tộc người Nam Á, Nam Đảo luôn có
tiếp xúc ngôn ngữ và giao lưu văn hoá với nhau. Ba phức hệ văn hoá đó phát triển
độc lập theo thế chân vạc ở miền Đông bán đảo Đông Dương, nhưng luôn có mối
quan hệ qua lại nhiều chiều với nhau, bồi bổ cho nhau, làm phong phú cho nhau,
đồng thời phát triển, giao lưu với nhiều văn hoá khác ở khu vực. Ba phức hệ văn
hoá ấy đều sẽ phát triển thành ba nền văn minh lớn, ứng với ba quốc gia cổ: Văn
Lang- Âu Lạc, Sa Huỳnh- Chămpa, Phù Nam. Ba phức hệ văn hoá ấy đều thu nhận
nhiều yếu tố ngoại sinh và bản địa hoá các yếu tố ấy để phát triển. Do vậy, ba nền
văn hoá ấy đều phát sáng rực rỡ, lan toả ảnh hưởng ra toàn vùng Đông Nam Á.
2.2. Văn hoá Việt Nam thời kì Bắc thuộc:
2.2.1. Bối cảnh lịch sử:
Vào những thế kỉ cuối của thiên niên kỉ TCN, nền văn hoá Việt cổ bắt đầu
chịu những thử thách ghê gớm. Quốc gia Văn Lang, sau đó là Âu Lạc và dân tộc
hầu như vừa được xác lập và tồn tại chưa được bao lâu đã rơi vào tình trạng bị đô
hộ. Năm 179 TCN, Triệu Đà vua nước Nam Việt đóng đô ở Phiên Ngung (Quảng
Đông- Trung Quốc ngày nay) xâm chiếm nước Âu Lạc, chia Âu Lạc ra thành hai
quận: Giao Chỉ và Cửu Chân. Năm 111 TCN, nhà Hán chiếm được nước Nam Việt,
đổi vùng đất của Âu Lạc thành châu Giao Chỉ, dưới đó là bảy quận, với chức quan
đầu châu là thứ sử, đầu quận là thái thú. Thời kì này kéo dài từ năm 179 TCN (tuy
vậy nó được bắt đầu thực sự sau thất bại của khởi nghĩa Hai Bà Trưng, năm 43 sau
- 18 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
công nguyên) tới năm 938 với chiến thắng của Ngô Quyền mở đầu cho kỉ nguyên
độc lập thời tự chủ của quốc gia Đại Việt. Thời kì này thường được gọi là thời
nghìn năm Bắc thuộc, song có lẽ đúng hơn là thời Bắc thuộc và chống Bắc thuộc,
vì người Việt chưa bao giờ chịu khuất phục. Tổ tiên ta đã “mất nước”. Bấy giờ
không còn một nước Việt cổ đại, và nếu nói như F. Ăngghen thì bấy giờ dân Việt
cổ “không còn có một hành động độc lập trong lịch sử ”. Trong diễn trình lịch sử
văn hoá bên cạnh xu hướng Hán hoá là xu hướng chống Hán hoá mạnh mẽ, giữ gìn
bản sắc của dân tộc Việt, văn hoá Việt. Cùng với việc xâm lược lãnh thổ, nhà Hán
và sau này là các triều đại tiếp theo của phong kiến phương Bắc, đã tiến hành đồng
hoá về mặt dân tộc và văn hoá. Nếu như quốc gia, dân tộc và văn hoá Âu Lạc trước
đó chưa hình thành hoặc chưa đạt tới trình độ phát triển cao, chưa định vị được
những bản sắc vững chắc của riêng mình thì chắc chắn với những chính sách cưỡng
chế đồng hoá trong suốt hơn 10 thế kỉ, nhà nước Việt, dân tộc Việt, văn hoá Việt đã
trở thành một phần lãnh thổ, một bộ phận cư dân, một tiểu khu văn hoá của Trung
Hoa đại lục. Song điều đó đã không thể xảy ra, trong thời kì này, đặc trưng cơ bản
của văn hoá Việt là đấu tranh để bảo vệ bản sắc văn hoá của mình, bảo vệ dân tộc
mình, chống lại chính sách đồng hoá, đồng thời vẫn tiếp tục cố gắng phát triển, cố
gắng duy trì và nung nấu quyết tâm giải phóng đất nước, giải phóng dân tộc.
2.2.2. Thành tựu văn hoá:
Từ trong các xóm làng cổ, người Việt thời Bắc thuộc vẫn bảo tồn và phát
huy cái vốn liếng văn hoá bản địa, nội sinh tích luỹ được qua hàng nghìn năm
trước. Đành rằng trong suốt thời kì dài đằng đẵng đó, nhân dân ta phải sống cảnh
“cá chậu chim lồng” trong một cơ cấu văn minh ngoại lai. Nhưng xã hội bao giờ
cũng là xã hội của nhân dân, nhân dân vẫn, trong một môi trường sinh thái cụ thể
và quen thuộc, không ngừng đấu tranh để phát triển sản xuất và văn hoá. Bất cứ lực
lượng xã hội nào, bất cứ bạo lực chính trị nào cũng không ngăn cản được sự phát
triển kinh tế, văn hoá tự mở lấy đường đi.
Nét hằng xuyên của văn hoá Việt Nam là sự “không chối từ” việc tiếp thu,
tiêu hoá và làm chủ những ảnh hưởng văn hoá của nước ngoài. Qua con đường giao
lưu văn hoá, trào lưu di cư của một số sĩ phu và bần dân Hán tộc xuống Giao Chỉ,
trên trường kì lịch sử chịu ảnh hưởng của một đế chế lớn và tạm thời (cái tạm thời
nhiều thế kỉ của lịch sử!) nằm trong phạm vi của đế chế ấy, nhân dân ta đã vay
mượn khá nhiều vốn liếng của nhân dân Trung Quốc về văn hoá vật chất cũng như
về văn hoá tinh thần.
2.2.2.1. Văn hoá vật chất:
Ngay trong khi vay mượn, nhân dân ta vẫn thể hiện được tinh thần sáng tạo.
Về văn hoá vật chất, từ chỗ tiếp thu được kĩ thuật làm giấy của Trung Quốc, nhân
dân ta đã biết tìm tòi, khai thác nguyên liệu địa phương (gỗ trầm, rêu biển) để chế
tác những loại giấy tốt, chất lượng, có phần hơn giấy sản xuất ở miền nội địa Trung
Hoa. Trong khi chịu ảnh hưởng của kĩ thuật gốm sứ Trung Quốc, ta vẫn sản xuất ra
các mặt hàng độc đáo như sanh hai quai (Trung Quốc chỉ có chảo), ống nhổ, bình
- 19 -
Bài giảng Cơ sở văn hoá Việt Nam
con tiện đầu voi, bình gốm có nạm hạt đá ở chung quanh cổ tựa như loại “iang”của
đồng bào Mơnông gần đây.
2.2.2.2. Văn hoá tinh thần:
Chủ thể mang truyền thống văn hoá ngàn xưa và sáng tạo nền văn hoá mới
trong khi không ngừng hấp thu và hội nhập những yếu tố văn hoá ngoại sinh là
người Việt cổ. Đấu tranh văn hoá, trước tiên là sự đấu tranh thường xuyên chống
âm mưu đồng hoá của kẻ thù để bảo tồn nòi giống Việt.
Biểu hiện rõ rệt của sự bảo tồn giống nòi và văn hoá Việt đặng chống đồng
hoá là sự bảo tồn tiếng Việt, tiếng mẹ đẻ, tiếng nói của dân tộc.
Tiếng nói là một thành tựu văn hoá, là một thành phần của văn hoá. Tiếng
Việt thuộc nhóm ngôn ngữ được xác lập từ xưa ở miền Đông Nam Á và điều đó
chứng tỏ cái gốc tích lâu đời, bản địa của dân tộc ta trên dải đất này.
Khi bị đế chế Trung Hoa chinh phục và kiểm soát chặt chẽ, tiếng Hán- và
chữ Hán- được du nhập ồ ạt vào nước ta. Song nó không thể tiêu diệt được tiếng
Việt bởi một lí do rất đơn giản là chỉ một lớp người thuộc tầng lớp trên học. Nhân
dân lao động trong các xóm làng Việt cổ vẫn sống theo cách sống riêng của mình,
cho nên họ duy trì tiếng nói của tổ tiên, tiếng nói biểu hiện cuộc sống và tâm hồn
người Việt.
Cố nhiên, dưới ách thống trị lâu năm của người ngoài, trong cuộc sống đã
xảy ra những biến đổi về vật chất và tinh thần, đã nảy sinh những nhu cầu mới. Cho
nên tiếng Việt cũng phải biến đổi và phát triển. Trải qua nhiều thế kỉ, tiếng Việt
ngày càng xa với trạng thái ban đầu của nó. Nó đã hấp thu những yếu tố ngôn ngữ
Hán. Tiếng Việt có nhiều từ gốc Hán. Người ta thấy nhiều từ gốc Hán ngay cả
trong vốn từ vị cơ bản và trong các hư từ. Nhưng nhân dân ta đã hấp thu ảnh hưởng
của Hán ngữ một cách độc đáo, sáng tạo, đã Việt hoá những từ ngữ ấy bằng cách
dùng, cách đọc, tạo thành một lớp từ mới mà sau này người ta gọi là từ Hán- Việt.
(Có một quá trình ngược lại, nhiều từ Việt được hội nhập vào Hán ngữ và tạo nên
một lớp từ Việt- Hán).
Trước và trong thời Bắc thuộc, tiếng Việt cũng tiếp thu nhiều ảnh hưởng của
ngôn ngữ Mã Lai, Tạng- Miến, và nhất là Ấn Độ (các từ chỉ cây trồng như mít, lài..
và đặc biệt là các từ thuộc về Phật giáo như Bụt, bồ đề, bồ tát, phù đồ, chùa, tháp,
tăng già...). Điều đó khiến vốn từ tiếng Việt thêm phong phú.
Từ thời Hùng Vương, đã có một nền phong hoá riêng của người Việt cổ tuy
còn giản dị, chất phác. Bọn đô hộ cố sức đưa vào xã hội Việt cổ nhiều thứ lễ giáo
Trung Hoa (chủ yếu là lễ giáo của đạo Nho). Điều đó, nhất định ảnh hưởng đến
phong hoá Việt Nam. Đó là điều không tránh khỏi. Và nhân dân ta có khả năng
thích ứng vô hạn với mọi loại tình thế trong khi những truyền thống dân tộc và dân
gian của nền phong hoá Việt Nam vẫn được giữ gìn và phát triển. Nếu một mặt lễ
giáo Trung Hoa ít nhiều đã tăng cường sự áp chế trong gia đình và củng cố chế độ
phụ quyền (từ đầu công nguyên trở về trước,tính chất phụ quyền trong gia đình
Việt cổ còn mờ nhạt) thì mặt khác nó không thể ngăn cản được sự củng cố ở một
mức nhất định những truyền thống tích cực của xã hội làng xóm của ta, ví như lòng
- 20 -