Quốc sử quán triều nguyễn

Quốc Sử Quán Triều Nguyễn
Quốc Triều Chánh Biên
Toát Yếu
Chủ biên: Cao Xuân Dục
Thế Kỷ 20
(1908)
2 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Tựa
Tựa sách: Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu Năm
Soạn giả: Tổng tài Quốc Sử Quán Cao Xuân Dục 1908
Dịch giả: Quốc Sử Quán Triều Nguyễn 1925
Nhà xuất bản: Nhóm Nghiên Cứu Sử Địa Việt Nam 1972
Chuyển sang ấn bản điện tử bởi: Lê Bắc, Doãn Vượng, Công Đệ 2001
Điều hợp: Lê Bắc - [email protected] 2001
3 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Miếu Hiệu Liệt Thánh
QUỐC TRIỀU CHÍNH BIÊN TOÁT YẾU
Miếu Hiệu Liệt Thánh
Hưng Tổ Hiếu Khương Hoàng Đế
(phụ chép)
Khi Ngài 28 tuổi, chiếu thứ tự được lập, sau bị quyền thần Trương phúc Loan hiếp chế, Ngài
phiền lo mà băng, thọ 33 tuổi.
I. Thế Tổ Cao Hoàng Đế (1778-1820)
Năm Mậu Tuất (năm thứ 39 hiệu Cảnh Hưng nhà Lê : năm thứ 43 hiệu Càn Long nhà Thanh bên
Tàu : 1778), Ngài mới 17 tuổi, đóng ở Sài gòn, các quan tôn Ngài làm Nguyên Soái, quyền coi việc nước.
Năm Canh Tí (năm thứ 41 hiệu Cảnh Hưng nhà Lê : năm thứ 45 hiệu Càn Long nhà Thanh :
1780), Ngài 19 tuổi, lên ngôi Vương.
Năm Nhâm Tuất (năm thứ 7 hiệu Gia Khánh nhà Thanh : 1802) Ngài 41 tuổi mới lên ngôi Hoàng
Đế, kỷ nguyên Gia Long, ở ngôi 18 năm, thọ 58 tuổi.
II. Thánh Tổ Nhơn Hoàng Đế (1820-1841)
Năm Canh Thìn (năm thứ 25 hiệu Gia Khánh nhà Thanh : 1820), Ngài 30 tuổi, nối ngôi, kỷ
nguyên Minh Mạng, ở ngôi 21 năm, thọ 50 tuổi.
III. Hiến Tổ Chương Hoàng Đế (1841-1848)
Năm Tân Sửu (năm thứ 21 hiệu Đạo Quang nhà Thanh : 1841), Ngài 35 tuổi, nối ngôi, kỷ
nguyên Thiệu Trị, ở ngôi 7 năm, thọ 41 tuổi.
IV. Dực Tôn Anh Hoàng Đế (1848-1884)
Năm Mậu Thân (năm thứ 28 hiệu Đạo Quang nhà Thanh : 1848), Ngài 18 tuổi, nối ngôi, kỷ
nguyên Tự Đức, ở ngôi 36 năm, thọ 55 tuổi.
Cung Tôn Huệ Hoàng Đế (1884)
(Phụ chép)
Khi Ngài 32 tuổi, Đình thần phụng di chiếu lập lên, cư tang mới được 3 ngày, bị bỏ, đến triều
Thành Thái mới truy tôn.
Phế Đế (1884)
(Phụ chép)
4 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Miếu Hiệu Liệt Thánh
Nguyên phong Lãng Quốc Công ; khi Ngài 37 tuổi thời Tự Quân là Đức Cung Huệ bị bỏ, Đình
thần rước Ngài nối ngôi, nghị định năm sau sẽ đặt niên hiệu Hiệp Hòa, nhưng nối ngôi mới được 4 tháng
10 ngày, bị thí, việc ấy cũng đương trong năm Tự Đức thứ 36.
V. Giản Tôn Nghị Hoàng Đế (1884-1885)
Năm Giáp Thân (năm thứ 10 hiệu Quang Tự nhà Thanh : 1884) , Ngài 15 tuổi, nối ngôi, kỷ
nguyên Kiến Phúc, ở ngôi 1 năm, thọ 16 tuổi.
Xuất Đế (1885)
(Phụ chép)
Năm Ất Dậu (năm thứ 11 hiệu Quang Tự nhà Thanh : 1885), Ngài 14 tuổi, nối ngôi, kỷ nguyên
Hàm Nghi, ở ngôi 11 tháng (từ tháng 6 năm Giáp Thân đến tháng 5 năm Ất Dậu), rồi cũng bá thiên1.
VI. Cảnh Tôn Thuần Hoàng Đế (1886-1888)
Năm Bính Tuất (năm thứ 12 hiệu Quang Tự nhà Thanh : 1886), Ngài 22 tuổi, nối ngôi, kỷ
nguyên Đồng Khánh, ở ngôi 3 năm, thọ 25 tuổi.
Lời Phụ Chú: Sách này biên chép khởi từ năm Nhâm Tuất là năm thứ 1 hiệu Gia Long, đức Thế
Tổ lên ngôi Hoàng Đế, cho đến năm Mậu Tý là năm Đồng Khánh thứ 3, cộng 87 năm.
Nếu kể từ năm Mậu Tuất, đức Thế Tổ nhiếp chính2 cho đến năm Mậu Tý, cộng được 111 năm.
Thống kê từ năm Mậu Ngọ, đức Thái Tổ Gia Dũ Hoàng Đế3 vào trấn Thuận Hóa cho đến năm
Đồng Khánh thứ 3, cộng được 331 năm.
1
Bá thiên: nghĩa là qua nước khác.
2
1777: năm Nguyễn Vương lên ngôi ở Gia Định.
3
Nguyễn Hoàng
5 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
QUỐC TRIỀU CHÍNH BIÊN TOÁT YẾU
Quyển thứ I
Đức Thế Tổ Cao Hoàng Đế
Niên hiệu Gia Long
Tên húy Ngài là:
1. Bên tả chữ Nhật, bên hữu chữ Viện1
2. Bên tả chữ Nhật, bên hữu chữ Anh2
3. Bên tả chữ Thái, bên hữu chữ Trọng3
Ngài sinh năm Nhâm Ngọ, 17 tuổi lên ngôi vương tại Gia Định được 22 năm. Đến lúc Ngài lấy
được kinh đô Huế, thiên hạ định rồi, Ngài lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu là Gia Long; ỏ ngôi 18 năm,
hưởng thọ 58 tuổi, lăng Ngài là lăng Thiên Thọ.
Ngài là con thứ ba đức Hưng Tổ Hiếu Khương Hoàng Đế. Khi đức Hưng Tổ băng, Ngài mới 4
tuổi. Ngài lớn lên, thông minh đã sẵn; Năm Giáp Ngọ quân Trịnh tới xâm, Ngài theo đức Duệ Tôn vào
tỉnh Quảng Nam. Mùa xuân năm Ất Vị vào Gia Định. Đức Duê Tôn cho ngài làm Chưởng Sứ Tướng Tá
Dực Quân. Ngài tính liệu việc binh giỏi lắm, các tướng tá ai cũng phục tùng.
Ngài đi theo đức Duệ Tôn, một ngày kia bỗng nghe giặc tới, đức Duệ Tôn đưa ngực dục Ngài
trước, Ngài bất đắc dĩ phải thọ mạng, đi một chặp, dừng ngựa mà chờ, rồi thời giặc đi chỗ khác; đức Duệ
tôn đi tới, Ngài đó rước bên đàng, đức Duệ Tôn nói rằng: "Cháu có lòng tốt, trời cũng biết cho".
Mùa đông năm Bính Thân, Ngài qua xứ Tam Phụ (thuộc tỉnh Định Tường) chiêu tập binh Đông
Sơn; Tây Sơn chiếm Sài Gòn (thuộc tỉnh Gia Định), đức Duệ Tôn vào Đăng Giang (thuộc tỉnh Định
Tường), Ngài đem binh Đông Sơn ứng tiếp, hầu đức Duệ Tôn qua Cần Thơ (thuộc tỉnh An Giang), rồi qua
Long Xuyên (thuộc tỉnh Hà Tiên); đức Duệ Tôn tuẫn nạn4.
Ngài muốn nhân ban đêm qua biển để tránh giặc, có cá sấu đón ngang trước thuyền ba lần, rồi
Ngài không đi; sáng ngày dò biết đêm ấy có thuyền giặc đón đằng trước.
Ngài ra cù lao Thổ Châu; đem binh Long Xuyên đến Sa Đéc (thuộc An Giang). Chưởng dinh Đỗ
Thành Nhơn cùng thuộc tướng là chánh đội Lê Văn Duân cử hiệp quân nghĩa đóng ở Tam Phụ, chạy giấy
cho các đạo là bọn Nguyễn Văn Hoằng, Tăng Phúc Khuông, Tống Phúc Lương đều đem binh hội, ba
quân đều mặc đồ trắng, từ đó quân thanh lừng lẫy. Tháng 11, đánh phá giặc ở dinh Long Hồ, lấy được
Sài Gòn.
1
Thành chữ Noãn.
2
Thành chữ Ánh
3
Thành chữ Chủng
4
Tuẫn nạn là vì nước mà bỏ mình.
6 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Mậu Tuất năm đầu (năm thứ 39 Cảnh Hưng nhà Lê, 1778) mùa xuân, tháng giêng, Ngài trú tất ở
Sài Gòn. Ông Đỗ Thành Nhơn cùng với các tướng tôn Ngài làm Đại Nguyên Soái, quyền coi việc nước
(bấy giờ Ngài mới 17 tuổi).
Tháng 3, sai Đỗ Thành Nhơn giữ Sài Gòn, Ngài đóng ở Lật Giang, kéo cờ "Tam quân tư mạng"1
để sai khiến các tướng sĩ. Mùa hạ, tháng 5, ông Lê Văn Duân đánh phá được giặc luôn, rồi tới lấy Bình
Thuận.
Tháng 6, sai Lưu Phước Trưng sang nước Xiêm. Nguyên lúc ấy tỉnh Long Xuyên thất thủ, Mạc
Thiên Tứ, Tôn Thất Xuân sang Xiêm cầu cứu, vua Xiêm hậu đãi, lưu các ông ở lại, nay Ngài lấy lại thành
Gia Định, sai Sứ qua Xiêm thông hiếu và hỏi tin tức bọn Thiên Tứ cho luôn.
Năm ấy Nguyễn Văn Nhạc tự xưng là Hoàng Đế, đặt ngụy hiệu2 là Thái Đức.
Năm Kỷ Hợi (1779) thứ II, người ở tỉnh Sơn Nam Hạ (tức là tỉnh Nam Định) là Trần Xuân Trạch,
Nguyễn Kim Phẩm tụ đảng ở ngoài biển hơn 300 người vào Gia Định ứng nghĩa theo Ngài. Ngài cho làm
chức Tả Hữu Chi Chưởng Cơ, mấy người khác cũng phong chức cả. Hai người ấy có biết võ nghệ, Ngài
sai tập quân các dinh.
Tháng 6, sai Đỗ Thành Nhơn, và Hồ Văn Lân đem quân đánh nước Chân Lạp (Cao Man), lập con
Nặc Tôn là Nặc Ấn làm vua, rồi cho Văn Lân ở lại bảo hộ.
Tháng 11, duyệt xem đồ bản các dinh trong Gia Định, chia giới hạn ba dinh3 cho liên tiếp với
o
nhau: 1 dinh Tổng Biên, lãnh 1 huyện (Phúc Long), 4 tổng (Tân Chánh, Bình An, Long Thành, Phước
An); 2o dinh Phiên Trấn, lãnh 1 huyện (Tân Bình), 4 tổng (Bình Dương, Tân Long, Phước Lộc, Bình
Thuận); 3o dinh Long Hồ đổi làm Hoằng Trấn, lãnh 1 châu (Định Viễn), 3 tổng (Bình An, Bình Dương, Tân
An). Đạo Trường Đồn là chỗ đất quan yếu ở trong ba dinh, cho nên đặt tên dinh Trường Đồn (tức là tỉnh
Định Hưng, Kiến Hòa) đặt quan Lưu Thú Cơi4 Bộ, Ký Lục để coi việc chính trị các dinh. Khi bản triều mới
khai sáng trong Nam Kỳ, đất Nam Định phần nhiều là Cao Miên lầy rừng rậm, mộ dân vô ở đó, cho tùy
tiện lập ấp, khai khẩn được bao nhiêu chỉ tính đại số, không kể tốt xấu; lập trường Cửu Khố5 để thu
thuế, thuế thâu nhiều ít cũng không cân bằng nhau. Đến bây giờ mới chia giới hạn các dinh, bãi trường
Cửu Khố, khiến các dinh phải châm chước các lệ thuế điền thổ cũ mà thâu cho cân.
Năm Canh Tý thứ I (1780) (năm ấy Ngài mới lên ngôi vương, cho nên lại chép năm đầu, tức là
năm thứ 41 hiệu Cảnh Hưng nhà Lê). Tháng giêng, lên ngôi vương ở Sài Gòn, văn thơ ban xuống gọi là
"chỉ", truyền sai gọi là "chỉ sai", bửu thời dùng cái bửu khắc chín chứ "Đại Việt Quốc Nguyễn Chúa Vĩnh
Trân Chi Bửu" (Đức Hiếu Minh chế ra để làm truyền Quốc bửu) nhưng còn dùng niên hiệu nhà Lê, các
quan đình thần dâng biểu chương gọi là "bẩm".
Ngài xét công dực đới: Đỗ Thanh Nhơn làm Ngoại Hữu Phụ Chánh Thượng Tướng Công, bọn
Tống Phúc Khuông, Tống Phúc Lương, Nguyễn Đình Thuyên, Trần Đại Thể và các tướng sĩ đều được
thăng cả.
Tháng 3 ngày Tân Tỵ, bà Nguyên Phi Tống thị sanh ông Hoàng tử Cảnh "bà Nguyên Phi là con
gái ông Tống Phúc Khuông. Nguyên trước người ở làng Bùi Xá, thuộc huyện Tống Sơn, theo đức Thái Tổ
vào Nam, ở làng An Quán, tỉnh Quảng Nam; bà Phi theo ông Tống Phúc Khuông vào Gia Định, Ngài đem
lễ tới cưới".
Tháng 4, sai Đỗ Thành Nhơn đánh phủ Trà Vinh "thuộc tỉnh Vĩnh Long", bắt được tướng là Oác
Nha Suất, chiêu phủ mấy tên du đảng; phủ TràVinh yên được.
1
Tam quân tư mạng nghĩa là có quyền phép coi việc ba quân.
2
Ngụy hiệu là hiệu của người tiếm ngôi vua tự đặt ra.
3
Dinh tức là Tỉnh.
4
Chữ cơi vì biết chữ a vào giữa phạm húy cho nên đổi ra chữ ơ.
5
Cửu khố trường là tên kho.
7 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Tháng 7, sai các đội quân làm thuyền binh "từng trên thời gác giáo mác, hai bên gài tre, lính
thủy ở dưới để mà chèo thuyền, lính bộ ở trên để mà xung trận"; cho nên đi đàng biển thuận lợi mà thủy
sư lại càng thêm giỏi.
Năm Tân Sửu thứ II (1781), tháng giêng, Đỗ Thành Nhơn có tội, phải giết, các tướng hiệu theo
Nhơn thời tha cả; vì Nhơn có công mà sanh kiêu tứ, cho nên phải tội.
Tháng 10, nước Xiêm La sai tướng là Chất Tri và Sô Si (hai anh em) xâm nước Chân Lạp, vua
Chân Lạp là Nặc Aân tâu với Ngài.
Năm Nhâm Dần thứ III (1782), tháng giêng, sai Chưởng Cơ Nguyên Hữu Thụy cùng với Hồ Văn
Lân đem thuyền binh vào cứu Chân Lạp. Khi ấy vua Xiêm La là Trịnh Quốc Anh có bệnh điên, giam vợ
con Chất Tri, Sô Ri; bọn Chất Tri giận quá, sai người tới hội ước với ông Thụy để đánh vua Xiêm, Thụy
nghe lời. Hôm sau Thụy đi với 10 tên lính hầu vào trong trại quân Xiêm, bọn Chất Tri tiếp đãi rất hậu;
uống rượu đã say rồi bẻ tên cung mà thề, Thụy cho Chất Tri ba món đồ quý là: dao, cờ và gươm; rồi về.
Gặp lúc nước Xiêm nổi giặc, Trịnh Quốc Anh nghe có việc biến, vào chùa đi trốn. Chất Tri về thành Vọng
Các (tức là Băng Cốc bây giờ, kinh đô nước Xiêm), sai người giết Trịnh Quốc Anh, tự lập làm vua, gọi là
vua phật, phong cho em là Sô Si làm vua thứ hai, cháu là Ma Lặc làm vua thứ ba. Mấy người dân nước ta
khi trước bị Trịnh Quốc Anh đày, bây giờ tha cho về thành Vọng Các, cấp phát tiền gạo cho mà tiêu
dùng. Thụy về tâu việc ấy với Ngài, Ngài khiến đem quân về.
Tháng 3, Nhạc, Huệ vào đánh cửa Cần Thơ, Ngài sai Tống Phúc Thiêm đem binh thủy bày trận ở
sông Thất Kỳ, giặc nhơn thắng thế xông tới, quân ta phải lui. Chánh Cơ là Mạn Hòe (người Đại Pháp) đi
tàu tây, hết sức chống cự, giặc bỏ lửa đốt tàu, ông Mạn Hòe chết; (tặng chức hiệu Nghĩa phụ quốc
Thượng tướng quân). Ngài khi nghe tin, lập tức đem binh thuyền ứng tiếp, gặp giặc ở sông Tam Kỳ, Ngài
ngự áo nhung, nón chiến, đứng đầu thuyền truyền quân lính đánh cho gấp, Ngài cầm súng điểu thương
bắn lại thuyền giặc, mà sai quân lính vừa đánh vừa lui.
Ngài vào Tam Phụ, giặc lại chiếm lấy Sài Gòn. (Ngài bắn súng điểu thương hay lắm, bắn đâu
trúng đó, triều Minh Mạng phong khẩu súng ấy tên là Võ công lương khí1 rồi tống tàng khẩu súng ấy vào
áo nhung nón chiến ở trong điện).
Tháng 4, quan Tiết Chế tỉnh Bình Thuận là Tôn Thất Đủ đem bọn Trần Xuân Trạch, Trần Văn Tự
và đạo quân Hòa Nghĩa là Trần Công Chương vào cứu, chém hộ giá giặc Phạm Ngạn tại cầu Tham
Lương. Văn Nhạc nghĩ rằng: đạo quân Hòa Nghĩa đều là người Tàu; rồi bắt hơn 10.000 người Tàu ở Gia
Định không kể binh dân hay là người thương mãi, đều giết hết cả, bỏ thây đầy sông, không ai giám uống
nước.
Ngài ngự vào Hà Tiên, đi thuyền ra biển, đêm tối quá, không biết đàng đi, tự hồ có vật chi đội
dưới đáy thuyền, mờ sáng mới biết là một bầy rắn. Các người tùng thần ai cũng sợ hãi, Ngài dục đi cho
mau, một chặp bầy rắn đi hết, rồi thuyền ngự ra cù lao Phú Quốc.
Tháng 8, quân mình lấy thành Gia Định. Từ khi thua trận tại cửa Cần Thơ, thời Ngài ngự ra
ngoài; ông Châu Văn Tiếp đem binh vào cứu, kéo cờ viết 4 chữ: "Lương Sơn Tá Quốc" cùng với thiếu phó
Tôn Thất Mân (con thứ 5 đức Hưng Tổ). Sai các tướng đi mỗi người mỗi đạo, Văn Tiếp đem quân lính tốt
mà ứng tiếp. Giặc đem hết binh mà chống cự, các đạo binh ta ra đánh, giặc thua chạy về Quy Nhơn; Văn
Tiếp lấy được Sài Gòn, sai người ra cù lao Phú Quốc tâu việc thắng trận, mà Tiếp tự đem quân ra rước
Ngài, Ngài nghe tin mừng quá; ngự về đến sông Tứ Kỳ, Tiếp lạy bên đàng khóc rằng:"Ai ngờ hôm nay lại
được trông thấy Chúa Thượng, ấy là phước nhà!". Ngài ngự về Sài Gòn. Ngài thường lo Tây Sơn năm nào
cũng vào xâm lược. Dụ rằng: "Tuy bây giờ giặc bị thua, đến mùa xuân chắc lại vào cướp, chi bằng thông
hiếu với Xiêm để nhờ khi hoãn cấp". Khiến làm hoa vàng hoa bạc, giao cho bọn Phúc Điển đem qua làm
lễ giao hiếu.
Tháng 11, Chức Tham Quân họ Trịnh là Nguyễn Hữu Chỉnh về theo Tây Sơn. Chỉnh người Đông
Hải, tỉnh Nghệ An thuộc tướng của Hoàng Tố Lý; binh họ Trịnh giết Tố Lý, Chỉnh muốn mượn thế Tây
1
Võ công lương khí là đồ khí giới về việc võ.
8 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Sơn để trừ kiêu bịn họ Trịnh, rồi vượt biển theo Nhạc, Nhạc trọng tài Chỉnh, cho làm Đô đốc. Chỉnh ngày
đêm bày mưu cho Tây Sơn, đến nỗi làm rối Bắc Hà.
Năm Quý Mão thứ IV (1738) Nguyễn Văn Lữ, Nguyễn Văn Huệ vào cướp, Ngài ngự qua Tam
Phụ, các tôi đi theo chỉ có bọn Nguyễn Kim Phẩm và năm sáu người mà thôi.
Ngài ngự qua sông Lật, binh giặc theo sau, nước sông chảy mạnh quá, không có đò qua sông;
Ngài thường tập lội nước, cho nên Ngài lội qua được. Đến sông Đăng, thời sông ấy nhiều cá sấu, không
lội qua được. Có một con trâu nằm bên bờ sông, Ngài cỡi trâu mà qua, nhưng nước lên chảy mạnh quá,
trâu chìm xuống nước, có cá sấu đỡ trâu lên. Rồi Ngài bơi vào bờ Mỹ Tho, thâu thập ghe thuyền, phụng
đức Vương Mẫu và cung quyền ra trú ở Phú Quốc.
Tháng 6, Ngài trú ở Phú Quốc, tướng giặc là Phab Bá Thuận kéo binh đến. Ngài ngự ra Côn Lôn,
giặc bắt bọn Tôn Thất Cốc; và muốn dỗ ông đi theo, nhưng ông mắng rằng: "Thà làm quỷ Đông Phố,
không làm tôi Tây Sơn" rồi bị hại cả.
Tháng 7, Huệ nghe Ngài ở Côn Lôn, đem hết lính thủy vây ba vòng; tự nhiên giông tố nổi lên,
mây kéo tối tăm, đến nỗi không thấy thuyền và người, sóng biển to quá, thuyền giặc chìm hết nhiều lắm;
lúc bấy giờ thuyền ngự ra khỏi được, đậu tại cù lao Cổ Cốt, rồi trở về Phú Quốc. Quân lương hết cả, quân
lính phải kiếm rau khoai mà ăn; có một người thương phụ ở Hà Tiên là Thị Uyển dâng một ghe gạo. Ngài
khen lắm.
Ngài sai người mời ông Bách Đa Lộc tại Chân Bôn (tên đất nước Xiêm). Oâng người nước Pháp,
thường qua lại giảng đạo ở Chân Lạp, Gia Định; đã vào yết kiến xin hiệu dụng, Ngài lấy lễ khách mà đãi;
đến lúc này đòi vào; Ngài dụ rằng: "bây giờ giặc Tây Sơn chưa dẹp được, bốn phương chưa được yên
ổn, khi ở Thổ Châu, khi ra Phú Quốc, chỗ ở chưa an, vận nước đương lúc gian truân, ngươi cũng biết rõ;
ngươi có thể về bên Đại Pháp nhờ quý quốc đem quân sang giúp ta được không?. Oâng Bách Đa Lộc xin
đi, tâu xin ban cho cái gì làm tin. Ngài nói rằng: "các nước giao hiếu với nhau, đem con làm tin; con ta là
Cảnh mới 4 tuổi, vừa rời tay mẹ; ta giao Cảnh cho người, nhờ người trông nom cho; núi sông cách trở,
đàng sá khó đi, như có biến cố gì thời người bảo hộ Cảnh mà tránh". Oâng Bách Đa Lộc lạy, xin thọ
mạng. Ngài và bà Phi lau nước mắt đưa ông Hoàng Tử Cảnh qua Pháp, sai bọn Phó huệ uý Phạm Văn
Nhơn, Chánh cơ Nguyễn Văn Liêm đi theo. Lúa ông Cảnh đi rồi, Ngài ban cho bà Phi nửa thoi vàng (1
thoi là 20 lượng) mà nói rằng: "con ta đi rồi, ta cũng sẽ đi, bà phải ở đây phụng thờ Đức Mẹ, chưa biết
gặp nhau lúc nào và ở chỗ nào, vậy lấy vàng này mà làm tin!".
Ngài ra cửa biển Ma Ly thám tình thế giặc, gặp thuyền giặc hơn 20 chiếc vụt tới vây sát thuyền
ngự, thuyền ngự kéo buồm chạy về phía đông, lênh đênh ngoài biển bảy ngày đêm, trong thuyền hết
nước, quân lính đều khát, Ngài lấy làm lo, ngửa mặt lên trời khấn rằng: "Như tôi có mạng làm vua, xin
cho thuyền ghé vào trong bờ để cứu tánh mạng mấy người trong thuyền trong thuyền! Nếu không, thời
thuyền chìm xuống biển, tôi cũng cam tâm"! Rồi thời gió lặng sóng im, đứng trước thuyền ngó thấy mặt
nước tự nhiên chia ra dòng trắng dòng đen, thấy một vùng nước trong, trong thuyền có một người múc
uống nước nếm thấy ngọt, liền la to lên rằng: "Nước ngọt! Nước ngọt! Lúc bấy giờ ai cũng giành nhau
mà uống; Ngài mừng, khiến múc 4, 5 chum; rồi nước mặn lại y như trước. Khi thuyền giặc đã lui rồi,
thuyền ngự lại trở về Phú Quốc. Bà Quốc Mẫu nghe tin Ngài về, mừng quá; Ngài thuật lại những tình
trạng khổ sở khi ở biển, bà Quốc Mẫu than rằng: "con đi khắp chân trời mặt biển, nhiều lúc gian nan;
nhưng ở núi thời gặp gió lớn, ở biển thời gặp nước ngọt, coi đó cũng đủ biết ý trời, con đừng lấy gian
hiểm mà ngã lòng!". Ngài lạy tạ rằng: "xin vâng lời mẹ dạy". Ngài tuy còn dưỡng hối** mà gió núi nước
ngọt, ứng nhiều điềm tốt, thức giả ai cũng biết có mạng làm vua.
Thuyền ngự đến cửa biển Đốc Công gặp thuyền giặc, bắt được tướng giặc là Quán Nguyệt, sai
đem thanh gương Quy y mà chém, (Thanh gươm ấy nguyên là bửu kiếm Tiền triều, khi nào giết người,
thời trước đêm ấy gươm đã thoát ra khỏi bao; Ngài ghét thanh gươm ấy ưa giết, đem dâng cửa Phật,
cho nên gọi là gươm Quy y). Khi trước Nguyệt ở Long Xuyên, tàn hại dân lắm; nay nghe Nguyệt bị giết,
ai cũng lấy làm sướng.
Tháng 8, thuyền ngự đậu ở hòn Chung, rồi qua đậu hòn Thổ Châu.
9 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Năm Giáp Thìn thứ V (1784) tháng 2, Ngài ngự sang Xiêm. Nguyên trước khi bị thua ở tại sông
Ngưu Chữ, Châu Văn Tiếp sang Xiêm xin binh, vua Xiêm nhận lời, bảo Tiếp đi đàng núi mà về; rồi sai
tướng Xiêm là Thát Xỉ Đa đem binh thủy qua Hà Tiên, tiếng là qua cứu, kỳ thiệt ám chúc rước Ngài qua
Xiêm; Tiếp cũng có mật biểu, sai người đi theo binh Xiêm về tâu; Ngài được biểu mừng lắm, liền vào
Long Xuyên để hội với tướng Xiêm, tướng Xiêm cố xin Ngài sang Xiêm, Ngài bất đắc dĩ phải theo, nhưng
trước sai Chánh cơ Ngô Công Quý hầu bà Quốc Mẫn và cung quyến dời qua ở Thổ Châu.
Tháng 3, Ngài đến thành Vọng Các, vua Xiêm đón rước cực kỳ lễ phép, Ngài tự nghĩ buồn bực
không biết chừng nào. Vua Xiêm nói rằng: "Chiêu Nam cốc (nghĩa là vua nhà trời nước Nam Việt) sợ hay
sao?"- Ngài nói rằng: "không phải sợ, nhà nước tôi trải đời truyền nối hơn 2.000 năm, bây giờ quốc vận
trung suy, tôi thời ít đức không tài, không giữ gìn cơ nghiệp được, vì thế mà buồn; nghĩ muốn trả thù,
bắt giặc Tây Sơn làm thịt mà ăn, trải dỏỉ aùn mà nằm, dẫu chết cũng cam tâm, có sợ gì đâu". Vua Xiêm
nghe nói, cho là khảng khái; nhơn hỏi việc nước; nói chưa xong lời, thời thấy Châu Văn Tiếp ở ngoài đi
vào, tới trước Ngài ôm đầu gối quỳ mà khóc mãi. Vua Xiêm cảm động, nói với quần thần Xiêm rằng:
"Chiêu Nam cốc có người tôi như vậy, coi đó là biết ý trời". Bèn chịu giúp binh để lo việc khôi phục. Vua
thứ hai Xiêm nhơn nói: "Năm trước có giảng hòa với ông Nguyễn Hữu Thụy đã ước thệ rằng: hoạn nạn
phải giúp nhau, bây giờ xin giúp sức". Rồi đem cờ, dao, gươm của ông Thụy tặng cho lúc trước để làm
tin, hẹn ngày cử binh.
Cho Mạc Tử Sanh làm Chánh cơ. Nguyên Mạc Thiên Tứ bị hại bên Xiêm, chỉ có con thứ là Sanh,
Toán, Thiêm, và cháu là Công Bính, Công Du, Công Thê, Công Tài vì tuổi nhỏ khỏi bị hại; bây giờ tới chỗ
Hành Tại bái yết, Ngài nghĩ con cháu công thần, bèn cho Sanh làm Chánh cơ theo hầu.
Tháng 6, Ngài từ Xiêm đem binh về Gia Định, vua Xiêm sai cháu là Chiêu Tăng, Chiêu Sương
đem 20.000 lính thủy, 300 chiếc thuyền chiến giúp Ngài.
Tháng 7, quan quân lấy được đạo Kiến Giang, lại phá quân Đô đốc giặc là Nguyễn Hóa ở Trấn
Giang, kéo thẳng đến các xứ Ba Thắc, Trà Oân, Mân Thiết, Sa Đéc, chia quân đóng giữ.
Cho Mạc Tử Sanh làm Tham tướng trấn Hà Tiên, quản lý việc binh dân.
Tháng 11, Thái giám Lê Văn Duyệt, Đội trưởng Nguyễn Văn Khiêm bái yết ở Hành Tại. Khi trước
trận đánh tại Đồng Tuyên, Văn Khiêm, Văn Duyệt theo Ngài không kịp, bị giặc bắt, bây giờ mới trốn về.
Ngài nghĩ rằng binh Xiêm tàn bạo quá, dân ta đều than oán, muốn lui quân về.
Tháng 12, Nhạc nghe báo tin nguy cấp, sai Huệ đem thuyền binh vào Sài Gòn, Nhạc thời đem
binh mạnh phục tại sông Sầm Giang và sông Xuy Miệt, mà dụ Xiêm ra đánh; tướng Xiêm là Chiêu Tăng,
Chiêu Sương không biết địa lý, lại quen thắng trận luôn, liền kéo quân xuống thẳng Mỹ Tho, gặp quân
phục binh chặn đánh, quân Xiêm thua, theo đàng núi Chân Lạp chạy về; Ngài sai Mạc Tử Sanh và Chánh
cơ Trung sang Xiêm báo tin.
Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Liêm, và ông Bách Đa Lộc đem Hoàng Tử Cảnh sang Đại Tây
Dương; đi đến Tiểu Tây Dương, thời nghe nước Đại Pháp có việc; rồi ở lại thành Bông Đi Sê Ri (thuộc về
Aán Độ).
Năm Ất Tỵ thứ VI (1785), tháng giêng, Ngài trú tất ỏ Thổ Châu.
Tháng 4, Ngài qua Xiêm đến thành Vọng Các, vua Xiêm hỏi sự trạng bị thua, Ngài nói hết chuyện
Tăng, Sương tàn bạo, dân đều ta thán, cho nên thua. Xiêm vương giận lắm, muốn chém Tăng, Sương,
Ngài lại hòa giải rằng: "hai tướng vẫn có tội, nhưng việc nên cùng không, cũng là tại trời, sẽ chờ cơ hội
thôi! Xin tha cho bọn ấy". Xiêm vương mới nguôi giận.
Tháng 5, Lê Văn Duân đem 600 người bái yết ở Hành Tại, các tướng sĩ cũng tìm đàng theo đến,
ngày càng thêm đông.
Ngài khiến tướng sĩ chuyên làm việc đồn điền để cho đủ quân lương, lại khiến làm thuyền chiến
ở ngoài cù lao, hoặc lén về Gia Định mộ thêm quân nghĩa dõng để tính việc khôi phục.
10 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Năm Bính Ngọ thứ VII (1786) tháng 2, có ba toán quân Diến Điện xâm đất Sài Nặc nước Xiêm,
Xiêm vương đi đánh, xin Ngài định mưu kế cho, Ngài nói: "Từ Diến Điện đến đây đàng đi ngàn dặm, vận
tải quân lương, công tình cũng đã khó nhọc, tôi giúp sức cho, đánh cho gấp thời chắc được". Xiêm vương
lập tức tấn binh, Ngài đem quân đánh giúp Xiêm, sai Lê Văn Duân, Nguyễn Văn Thành đi trước, lấy ống
hỏa hổ xổ lửa ra đánh, binh Diến Điện sợ chạy, chết nhiều lắm, bắt sống đến 500 người. Khi trở về, vua
Xiêm đem vàng lụa làm lễ tạ. Vua Xiêm lại muốn giúp binh để thâu phục Gia Định. Ngài bàn với các
tướng; Nguyễn Văn Thành tâu rằng: "Xưa vua Thiếu Khương chỉ có một toán binh còn khôi phục được
nhà Hạ, ta nên dưỡng sức chờ thời, việc còn làm được, chớ nên đem giặc vào trong nước". Ngài cho là
phải, không dùng binh Xiêm nữa.
Tháng 5, Nguyễn Văn Huệ đánh Phú Xuân, quân họ Trịnh bị thua, Nguyễn Huệ đuổi ra đến
Quảng Bình, tướng Trịnh chạy trốn.
Tháng 6, Hữu Chỉnh đem quân Tây Sơn đi đàng biển ra thẳng An Nam Đô Thành (tức Hà Nội).
Ông Bách Đa Lộc đem Hoàng Tử Cảnh qua Đại Pháp, Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Liêm, Hồ
Văn Nghị đem biểu về tâu nơi Hành Tại thành Vọng Các rồi ở lại hầu Ngài.
Tháng 7, vua nhà Lê băng, con là Duy Kỳ nối ngôi đặt niên hiệu Chiêu Thống, Huệ đã phá được
Bắc Hà, muốn về Huế tự lập làm vua, bèn kể tội Nhạc, đem quân vây thành Quy Nhơn, rồi anh em lại
giảng hòa với nhau, Huệ chiếm giữ từ phủ Thăng, phủ Điện trở ra, đóng ở Phú Xuân, tự xưng là Bắc Bình
Vương. Từ đó Tây Sơn sanh ra nổi loạn, không rảnh mà mưu xâm Nam Kỳ nữa.
Năm Đinh Vị thứ VIII (1787) tháng giêng, (năm thứ 1 Chiêu Thống nhà Lê) Ngài trú tất ở Vọng
Các.
Ngài nước Ba Tu Kê là An Tôn Lợi đem quốc thơ và vải tây, súng điểu thương dâng ở Hành Tại;
nói rằng: "ông Hoàng Tử có xin giúp binh, bây giờ đã sắm đủ 56 chiếc tàu binh, đậu ở thành Cô Á để
giúp Ngài". Lại đem lễ vật cho Xiêm mà xin rước Ngài về. Vua Xiêm thấy Ba Tu Kê giúp binh, ý không
bằng lòng; Ngài mật dụ An Tôn Lợi cáo về.
Tháng 2, Giám quân Tống Phúc Đạm bái yết ở Hành Tại, nhơn tâu: "anh em Tây Sơn tự làm hại
nhau, Đặng Văn Trấn đã đem hết quân về cứu Quy Nhơn; bây giờ Gia Định đốn nhược có thể lấy được".
Ngài lấy làm phải.
Nhạc sai Nguyễn Văn Lữ giữ thành Gia Định, ngụy xưng Đông Định Vương.
Tháng 7, Ngài ở Xiêm về, đóng tại hòn Trúc Dự. Từ năm Giáp Thìn bị thua về sau, biết Xiêm
không giúp nổi, nếu giúp cũng vô ích, nên Ngài quyết kế trở về, liên nhơn ban đêm để thơ tạ ở chỗ Hành
Tại, rước bà Quốc Mẫu và cung quyến xuống thuyền, sai quân chèo đi gấp lắm. Thuyền ngự về đến hòn
Cổ Cốt. Hà Văn Hi (người tỉnh Tứ Xuyên nước Tàu theo đảng Bạch Liên Giáo, tự xưng Thiên Địa Hội, ăn
cướp các tỉnh Mân, Việt, khi trước ở cù lao Côn Lôn đã có ý muốn theo Ngài, đến bây giờ đem binh
thuyền phụ theo, Ngài cho làm Tuần Hải đô đinh đại tướng quân, 10 người thuộc hạ cũng cho làm chức
Tổng binh, Phi kỵ úy.
Tháng 5, Ngài cấm các tướng không được dung túng quân lính lấy của và bắt con gái ở dân gian,
ai mà phạm tội thời chém, quản suất cũng bị tội lây. Có quan Điều khiển là Hương, Chánh đội là Lan
nhiễu hại dân; việc ấy phát giác ra, bắt chém ngay, rao cho chúng biết.
Ngài nghĩ rằng: quan quân xứ Thuận Hóa nhiều người bị Tây Sơn bức hiếp phải theo, hoặc sợ có
đứa trốn xuống dân gian, không cho ai dung nạp; bèn sắc dân Gia Định: ai mà thu dưỡng được một
người lính Thuận Hóa, thời tha thứ cho một nửa binh diêu; thu dưỡng được hai người, thời tha cả thuế
thân; ba người trở lên, lượng cho ưu hưởng.
Lại dụ quan quân Thuận Hóa rằng: "Xưa Đức Thái Tổ ta gầy dựng cơ nghiệp ở cõi Nam, hơn 200
năm, thần dân trong ngoài đều là xích tử triều đình; mà xứ Thuận Hóa lại là chỗ Tôn miếu Xã Tắc Liệt
Thánh ta ở đó; nên chi ta coi dân xứ ấy cũng như tình cốt nhục; khi ta còn nhỏ, gặp lúc gian nan, ở ngụ
nước láng giềng, thường muốn dựng lại cơ đồ đem về đất cũ. Bây giờ trời còn giúp nhà Hán, người chưa
quên nhà Đàng, binh triều vừa tới, quân giặc đã tan. Tây Sơn lại bắt dân Thuận Hóa hãm dưới binh đao,
11 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
đến nỗi thây chất đầy nội, máu chảy thành sông. Vả lại chúng mầy đều là thần tử, đội ơn nhà nước cũng
nhiều, con em mà đánh lại cha anh, tưởng chúng mầy không nỡ làm như vậy đâu; chẳng qua là bức vì
quên thời, nên chúng mầy phải bỏ bà con cha mẹ, đến đất khách quê người, tới lui đều khó! Ta nghĩ ra
thương xót lắm! Vì thế ta đã hạ lệnh thâu dưỡng, để cho có chổ nương thân; chúng mầy phải đầu ngục
các làng cho mau, chờ khi nào ta lấy được Sài Gòn, ai muốn ở lại thời ở, hoặc muốn về quê nhà cũng
được. Nếu không như vậy, thời sợ e chỗ chiến trường chúng mầy không tránh khỏi, rồi ra lửa cháy núi
Côn, ngọc tan mà đá cũng tan, phàn nàn không kịp được".
Tháng 7, Ngài đóng ở Tam Phụ gặp Tôn Thất Hội, Võ Tánh đem quân vây Đốc chiến giặc là Lê
Văn Minh ở đồn Ngũ Kiều, Ngài đem binh thủy giáp đánh, rồi bỏ lửa đốt trại, giặc sợ bỏ chạy, bắt sống
được nhiều lắm.
Nguyễn Văn Nghĩa đánh phá được giặc tại Đồng Nai.
Tháng 8 ngày Đinh Dậu, lấy lại thành Gia Định, cấm quân không được cướp của dân; bỏ các
phép dử Tây Sơn, hiểu dụ nhơn dân làm ăn như thường. Lúc ây nhơn dân đem dâng những tiền, lúa,
ván, gỗ và đồ đồng để trợ quân nhu.
Nước sông Ngưu Chữ, trong được ba ngày, (nước sông ấy vẫn đục, không khi nào trong, bây giờ
tự nhiên mà trong, ấy là điềm trời sanh vua thánh).
Đặt sở công đồng, để làm chỗ văn võ hội nghị, có chỉ dụ thời gọi rằng "công đồng", ấn khắc bốn
chữ: 'Thiêm Ngôn Doãn Hiệp".
Cho Nguyễn Văn Thành làm Trung Quân dinh Tiền chi Hiệu Uùy khâm sai tổng nhung chánh cơ.
Thành người làng Bác Vọng, huyện Phong Điền, tánh trì trọng và nhiều mưu lược; lúc trẻ đi đánh giặc
với cha là Chánh đội Nguyễn Văn Hiền, Hiền chết tại trận, Đức Duệ Tôn cho Thành làm Chánh đội; từ lúc
Sài Gòn thất thủ, Thành lén ẩn ngoài dân gian; năm Giáp Thình ngự giá ở Xiêm về, lại theo Ngài đi đánh
giặc, đến đây mới được phong chức ấy.
Thái Bảo giặc Phạm Văn Sâm chiếm giữ Ba Thắc, Ngài khiến chia quân đóng ở các cửa biển, đón
hàng giặc chạy; để Tôn Thất Hội ở lại coi tướng sĩ dinh Vĩnh Trấn và điều bất bình các đạo đi đánh.
Sai Nguyễn Văn Nhơn sang Xiêm báo tiệp1.
Tháng 9, bọn Nguyễn Văn Nhơn, Trương Phúc Giáo qua Phú Quốc rước bà Quốc Mẫu và cung
quyết về Gia Định.
Định lệ cấm không được đại khống và việt khống2.
Tháng 10, định lệ cấm đánh bạc.
Lê chúa là Duy Kỳ nhờ quân Tàu lấy lại được An Nam Đô thành.
Nguyễn Văn Huệ tự xưng là Hoàng Đế, đặt ngụy hiệu là Quang Trung.
Làm thùng bỏ thơ. Ngài nghĩ rằng: dân gian làm thơ nặc danh, là chuốc tội lội cho người, bèn
đặt một cái thùng bỏ thơ ở dưới cửa khuyết, để cho ai có việc vì oan uổng muốn kêu thời làm đơn bỏ
vào thùng ấy. Dụ rằng: "pháp luật là phép chung trong thiên hạ, không phải riêng một người, không nên
theo lời nói vô căn cứ mà bắt lỗi người ta, từ rày về sau, không kể quan hay dân, hoặc có điều oan uổng
và bị người ta hãm hại, thời cho viết lên, họ quê quán vào đơn bỏ vô trong thùng; Triều đình sẽ xét việc
quả gian hay là ngay, để thân oan khuất. Như còn thói quen cũ nói bậy cho người mắc lừa, phát giác ra
thời trọng trị".
Năm Kỷ Dậu thứ X (1789) (năm ấy nhà Lê mất nước), tháng giêng, thưởng các Tướng sĩ đóng ở
Ba Thắc.
1
Báo tiệp là báo việc đánh được giặc.
2
Đại khống là kêu đơn thế; việt khống là bỏ qua nha môn này tới kêu nha môn khác.
12 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Tha thuế thiếu cho dân. Nguyên lúc mới lấy lại Sài Gòn, lương gạo, đồng, thiếc và gỗ, chiếu theo
số định năm Đinh Vị mà bắt dân nạp, dân đi trốn nhiều quá, không nạp đủ thuế; nay tiết Xuân thu làm
ơn tha cho dân.
Nguyễn Văn Huệ đánh quân Tàu ở huyện Thanh Trì, quân Tàu thua, tướng Tàu là Tôn Sĩ Nghị
chạy về Điền Châu, vua Lê cũng chạy qua Tàu.
Tướng giặc Phạm Văn Sâm ở Ba Thắc, đem thuyền binh muốn vượt biển về Quy Nhơn. Ngài sai
Lê Văn Duân, Tôn Thất Hội, Võ Tánh, Nguyễn Văn Trương nhóm binh đánh tại Hổ Châu, giặc thua chạy
tan, Sâm lại lui về Ba Thắc.
Định lệ thuế cảng để thu thuế các thuyền buôn Tàu: phàm hóa hạng trong thuyền buôn mà quan
hệ dùng về việc binh, như kẽm, sắt đồ đồng, diêm, lưu huỳnh, các thứ đồ ấy phải nạp cho nhà nước.
Nhà nước trả tiền cho; như đem những thứ ấy mua bán riêng, thời có tội.
Nguyễn Hoàng Đức ở Xiêm về Gia Định. Đức người huyện Kiến Hưng, dinh Trấn Định, sức mạnh
hơn người, người ta khen là hổ tướng. Ngài thường dục ngựa tránh giặc, ngựa sa xuống lầy, Đức phò
Ngài lên bờ, rồi kéo ngựa lên khỏi chỗ lầy, giặc không theo kịp. Lại có một hôm Đức đi hầu thuyền ngự,
Ngài ở trong thuyền mệt lắm, gối vế Đức mà nằm, Đức suốt đêm không ngủ, lấy tay đuổi muỗi để Ngài
nằm yên, Ngài khen Đức cũng như tôi nhà Nguyên giăng bức chiên che cho vua Nguyên lúc đêm tuyết1.
Sau Đức bị giặc bắt, giặc biết sức mạnh, muốn dùng, mà Đức không chịu. Sau lại theo tướng Nhạc, là
Nguyễn Duệ ra đóng Nghệ An. Duệ là tướng Nhạc cho nên Huệ không ưa dùng; Đức khuyên Duệ lén về
Quy Nhơn mà hiệp với Nhạc, để mình nhơn tiện lại về Bản triều. Đi hơn một tháng, có một đêm, Đức
tránh đi đàng khác, theo đàng Lạc Hoàn, qua nước Vạn Tượng, đàng đi khuất khúc, quân sĩ hết lương,
(đã hai ngày rồi hết lương, chỉ hái lá cây mà ăn, bỗng trông thấy một bầy chim đậu trên ngành cây,
không biết chừng nào, chạy lại chụp bắt, thời đều là là cây hóa ra, đã thành hai cánh, mà mình với đầu
còn dính vào ngành cây, ăn ngon lắm, nhờ đó mà khỏi đói; ai cũng cho là trời báo cho người trung
nghĩa.). Các nơi nghe tiếng Đức, đều cấp lương cho đi sang đến Xiêm, vua Xiêm thấy Đức trung nghĩa,
kính trọng lắm. Lúc Ngài lấy được Gia Định, nghe Đức còn ở bên Xiêm, sai người nói với vua Xiêm mượn
thuyền chiến đưa quân Đức về, vua Xiêm cấp cho 50 chiếc thuyền và lưu huỳnh, diêm, đồ súng ống. Đức
về đến Gia Định, vào yết kiến, Ngài ủy lạo, phong Trung Dinh Giám Quân Cưởng Cơ.
Thái bảo giặc Phạm Văn Sâm đầu hàng. Gia Định đều dẹp yên.
Cho những Phủ binh giữ các đồn bảo tại dinh Phiên Trấn đều về nhà làm ruộng. Dụ rằng: 'Lúc
trước bờ cõi chưa yên, việc quân đương gấp, chia binh đóng giữ, khó nhọc đã lâu. Nay oai thanh xa
khắp, đảng nghịch đã yên, giặc đã không núp lén núi rừng, quân nên được vui vầy nhà cửa. Vậy tinh
binh các đồn lũy ở lại phòng giữ, còn bao nhiêu phủ binh đều tha cho về".
Tháng 4, nước Xiêm đại hạn, đói lắm, sai thuyền đến nước ta xin đong gạo, Ngài cho hơn 8.800
phương gạo (được 200 xe Xiêm).
Cấm thuyền buôn các nước ngoài không được chở các đồ cấm như lúa, gạo, kỳ nam, trầm
hương, ngà voi và sưnụg tê.
Tháng 5, nghị định thuyền người Tàu chở sắt, gang, lưu huỳnh, chì sang nước ta, thời nhà nước
mua. Nhưng tùy nhiều ít chia hạng mà tha thuế nhập cảng cho chở gạo về nước Tàu. Từ đó người buôn
vui việc buôn bán; các đồ binh khí cũng được dồi dào.
Tháng 5 nhuận, cấm đạo phù thủy và đồng bóng, cấm con hát không được trước vào sở lính.
Tháng 6, Hoàng Tử Cảnh ở Pháp về. Nguyên trước lúc ông Bách Đa Lộc đem Hoàng Tử qua cầu
cứu bên nước Pháp, hơn hai năm mới tới nước, vua Đại Pháp dùng lễ quốc vương mà tiếp đãi Hoàng Tử
Cảnh; nhơn nước Pháp có việc, vua Đại Pháp sai Nguyễn Văn Thắng, Nguyễn Văn Chấn theo ông Bách
1
Vua Nguyên Thái Tổ thua trận, gặp lúc trời xuống tuyết nhiều lắm, vua Thái Tổ nằm trong đám cỏ rậm, bầy tôi là Mộc Ba Lê và
Bác Nhĩ Mộc giăng bức chiên che Ngài từ tối đến sáng không rời một bước.
13 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Đa Lộc đưa Hoàng Tử về. Về đến nơi, Ngài mừng lắm, ông Thắng, ông Chấn đều xin ở lại làm tôi, Ngài
đều cho làm chức Chánh đội và cho hơn 1.000 quan tiền (Thắng, Chấn đều là tên Ngài đặt).
Mới đặt quan Điền Toán1, cho bọn Hàn Lâm Chế Cáo là Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, Ngô
Tùng Châu, Hoàng Minh Khánh, cả thảy 12 người kiêm việc Điền Toán, đi các dinh Phiên Trấn, Vĩnh
Trấn, Trấn Định đốc sức dân chăm việc làm ruộng. Theo sổ đinh kể từ hạng Phủ binh cho đến hạng cùng
cố đều khiến chăm làm ruộng, tên nào không làm ruộng, phải cấp làm lính phủ binh; đến lúc đạp lúa rồi,
thời xét số lúa được bao nhiêu, giả như một người cày ruộng sâm mà được 100 thúng lúa (mỗi thúng 42
bát, cày ruộng cao mà được 70 thúng trở lên, phu binh thời tha một năm khỏi đi đánh giặc, dân thời tha
một năm khỏi đi làm việc quan; nếu lúa không đúng số ấy, lệ không được tha. Lại mộ dân ngoại tịch làm
lính cày ruộng, thuộc về quan Điền Toán cấp ruộng hoang cho cày, như thiếu ngưu canh, điền khí thời
quan cho mượn tiền mua, chờ khi có lúa, nạp lúa trả lại.
Sai các dinh lựa quân chiến tâm2. Dụ rằng: "tướng quý hồ có mưu, quân quý hồ sức mạnh. Cho
nên ba người đồng sức, gầy dựng nhà Tây Châu; hăm tám tướng giúp công, trung hưng nghiệp Đông
Hán; đều lấy võ dũng làm công vậy. Bao nhiêu binh đã vào sổ chiến tâm, hậu cấp lương tiền, phải theo
quyền phép dinh Trung quân, gia công luyện tập".
Hàng tướng Phạm Văn Sâm ám thông với Nguyễn Văn Huệ phải giết.
Tháng 11, sai các tướng lập trận. Ngài nghe Nguyễn Đình Đắc biết binh pháp, sai Đắc đem phép
bố trận luyện tập cho lính. Ngài nghĩ quân lính đi theo đánh giặc đã lâu, ai cũng muốn nghỉ, bây giờ chia
ra làm ba phiên, mỗi tháng đổi một lần, một phiên ứng trực, hai phiên về nhà.
Khiến dinh Trấn Biên hòa mãi đàng cát, phòng khi đổi binh khí cho người Thái Tây.
Tháng 12, truy lục công đánh giặc. Dụ rằng: "thượng để trả công là phép thường nhà nước;
tướng sĩ các dinh vất vả trăm trận, thiệt là khó nhọc; xưa nay dẫu đến trâu, ngựa còn không ai nỡ quên
công, huống chi công tướng sĩ! Vậy bấy lâu ai có quân công, sống cho gia phong, thác cho truy tặng để
báo đáp công lao".
Năm Canh Tuất thứ XI (1790), nước Tam Hoạt sai sứ thần là Giáp Tất Đơn, Điền Hoà sang dâng
đồ binh khí. Khi về, Ngài ban cho Quốc trưởng nước ấy một cái tàn vàng, 10.000 cân gạo.
Xây thành đất trấn Gia Định. Ngài nghĩ đồn cũ ở làng Tân Khai còn hẹp, bàn đắp ruộng thêm.
Nguyễn Văn Huệ xưng tên là Nguyễn Quang Bình cầu phong với Tàu, sai người giả thế mình qua
chầu, vua Tàu ban cấp hậu lắm. Huệ lấy làm đắc sách, càng thêm kiêu ngạo.
Tháng 4, sai Chưởng tiền quân Lê Văn Duân đem lính thủy, lính bộ hơn 6.000 người vào lấy Bình
Thuận, nhưng sai Tiền Phong dinh Võ Tánh và phó tướng Nguyễn Văn Thành đem binh thuyền đi trước,
quan quân tới lấy Phan Rí, rồi thâu phục Bình Thuận.
Tháng 7, Ngài nghĩ rằng: đương mùa gió bắc vận tải không tiện, chi bằng nghỉ quân để chờ lần
sau, bèn dụ các tướng rút quân về.
Sai Chánh Cơ Nguyễn Đình Đắc ra xem tình thế ngoài Bắc Hà Ngài nghe quân Tàu thua Tây Sơn,
đã không dám đánh, lại phong cho Tây Sơn, cho nên sai Đình Đắc ra thám tin tức nhà vua Lê, nhơn đó
mà chiêu dụ mấy người hào kiệt ngoài Bắc.
Tháng 10 mới đặt sở Đồn điền, dụ các quan văn rằng: "phép trị nước trước hết phải tính cho đủ
ăn; bốn dinh trong Gia Định, đất ruộng rộng lắm, bấy lâu nay binh cách chưa rồi, đói khát luôn luôn, đến
nỗi ruộng vườn bỏ hoang, dân chưa chăm nghề cày ruộng; nên chi của Nhà nước lương quân lính, chưa
được đầy đủ. Vậy khiến các đội túc trực dinh Trung quân và quân các vệ thuyền, khẩn ruộng tại Thảo
Mộc Câu gọi là trại Đồn Điền. Nhà nước cấp ngưu canh điền khí, và lúa giống, đậu, bắp; hễ gặt hái xong
rồi đem nạp vào kho; cho Tiền Dực Hiệu Chánh Cơ Nguyễn Bình coi việc ấy"!. Lại sai văn, võ các nha mộ
1
Điền Toán là quan coi về sự cày cấy làm ruộng.
2
Chiến tâm quân là lính hết lòng đánh giặc.
14 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
dân lập đội Đồn điền, mỗi năm mỗi người nộp 6 hộc lúa, dân có ai mộ được 10 người trở lên cho làm
quản trại, trừ tên trong sổ làng.
Làm lại phép duyệt tuyển. Quốc sơ thời 3 năm duyệt một lần gọi là tiểu điển; 6 năm duyệt một
lần gọi là đại điển; hễ dân đinh đến 18 tuổi phải tăng tục vào, già và có tật thời thải. Đến đây lại theo
phép cũ.
Tháng 12, Ngài ngự các Triều Dương, ban lịch năm sau cho các quan. Từ đó dùng làm lệ thường.
Năm Tân Hợi thứ XII (1791), tháng giêng, lấy ngày 15 tháng ấy là ngày "thánh đản"1 làm tiết
Vạn Thọ.
Ngài nghĩ rằng các dinh thâu thuế, lại điển và hào lý thường nhiều tệ sách nhiễu, xâm khi, bèn
hạ lịnh nghiêm cấm.
Tiền quân Lê Văn Duân phải tội, tự sát. Ngài nghĩ Duân có công, không nỡ giết, cách chức quan;
Duân lấy làm hổ thên, tức giận, uống thuốc chết. Ngài lấy làm tiếc lắm, cho tám tên lính của Duân ở giữ
mả và thêm 2 tên mộ phu; Duân còn mẹ già Ngài sai thuộc tướng Duân bảo dưỡng trọn đời, con là
Chánh đã lớn, cũng tha thuế dân. Duân người huyện Kiến Hưng, dinh Trấn Định, sức khoẻ mạnh, đánh
giặc giỏi, theo Ngài nhiều lúc khó nhọc, lấy lại được Gia Định, quân công nhiều lắm.
Khiến dân các dinh lãnh trưng ruộng đất hoang; định 3 năm mới thâu thuế, hạn đầu đơn lãnh
trưng trong 20 ngày mà thôi, ngoại hạn thời cho quân cày, dân không được giành nữa.
Người nước Ba Tu Kê là Châu Gi Nô Nhi sang thông thương, Ngài nhơn gởi thơ cho Quốc trưởng
mua đồ binh khí (20.000 súng điểu thương, 2.000 súng gang, 2.000 đạn).
Tháng 4, ngày Đinh Mão, bà nhị Phi Trần Thị (tức là đức Thuận Thiên Cao Hoàng Hậu, con gái
ông Trần Hưng Đạt) sanh Hoàng Tử thứ 4 (tức là Đức Thánh Tổ).
Lập nhà thờ Hiển Trung, bàn định lệ tặng cho tướng sĩ tử trận ở Mỹ Lung và Ba Thắc như Lê
Phúc Cảnh, Hoàng Văn Trung, cộng hơn 600 người.
Xử sĩ ở làng Thai Dương, huyện Hương Trà là Huỳnh Quang làm bài ca Hoài Nam: trước kể công
Liệt Thánh mở mang khó nhọc, nhơn ân ra khắp thiên hạ, sau kể tội quyền thần2, căm giận ngụy tặc; lời
ca bằng tiếng Nôm, cực kỳ bi tráng, Ngài truyền đọc trong đám quân lính, ai nghe cũng chảy nước mắt.
Ngài ban rằng: "xưa nhơn tâm nhớ nhà Hán, mà vua Quang Võ trung hưng; nhơn tâm nhà Đường mà
vua Túc Tôn tái tạo; nay nhơn tình như vậy, thời dẹp giặc cũng không khó gì".
Mở khoa thi, lấy trúng cách là Nguyễn Đình Quát cộng 12 người.
Năm Nhâm Tý thứ XIII (1792), tháng giêng, làm thuyền hiệu Huỳnh Long và thuyền hiệu Xích
Nhạn.
Ngài quyết ý đánh giặc: đến mùa gió nam, đem quân đi dánh, gió thuận ra đi, gió trái trở về; khi
đi thời quân lính nhóm họp đầy đủ, về thời cho lính ở nhà; đến nỗi quân giặc phải lo giữ chỗ này, chống
chỗ khác, không biết tính bề nào.
Tháng 3, nước Xiêm đem thơ xin giúp binh đi đằng thượng đạo đánh Tây Sơn.
Nguyễn Văn Nhạc làm thuyền binh nhiều lắm, đậu ở cửa Thi Nại toan vào xâm cướp. Ngài muốn
đi đánh trước, để áp chế giặc; gặp lúc gió nam, thuyền ngự ra cửa Cần Thơ, đi thẳng cửa Diên Úc, biết
cửa Thi Nại không phòng bị, liền sai quân lên bộ phóng hỏa đốt trại giặc, quan quân tiếp tới, giặc sợ bỏ
chạy, lấy được thuyền và khí giới nhiều lắm.
Ngài ở cửa Thi Nại, khiến rút quân về. Từ khi đem quân đi đánh cho đến ngày thắng trận, chỉ
trong 40 ngày mà thôi, người ta cho là thần binh.
1
Ngày Thánh đản là ngày sinh nhật vua.
2
Quyền thần là Trương Phúc Loan.
15 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Tháng 7, Nguyễn Văn Huệ chết; con là Quang Toản nối ngôi, ngụy hiệu là Cảnh Thạnh năm thứ
1 Toản còn nhỏ tuổi, công việc giao cho Bùi Đắc Tuyên, từ đó thế giặc suy lần.
Năm Quý Sửu thứ XIV (1793), tháng 3, ngày Giáp Dần, lập HoàngTử Cảnh làm Đông cung (14
tuổi), ban ấn Đông Cung, phong chức Nguyên Soái, lãnh Tả quân dinh; dinh ở gọi là "Soái phủ", giấy tờ
đưa xuống gọi là "giáo", Ngài nghĩa Đông cung tuổi còn trẻ, muốn kiếm kẻ hiền sư phó để giúp Đông
cung, bèn làm nhà Thái Học, đặt một quan Phụ đạo, hai quan Thị giảng, cho Hàn lâm chế cáo là Trịnh
Hoài Đức, Lê Quang Định làm chứ Đông cung Thị giảng.
Ngài ra đánh Quy Nhơn, giao Đông cung giữ thành Gia Định. Sai Tôn Thất Hội đem các đạo quân
bộ đánh Phan Rí; Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Hoàng Đức cũng đi theo; thuyền ngự ra cửa biển Cần
Thơ, sai Nguyễn Văn Trương đem quân thủy ra trước, Võ Tánh hộ giá.
Tháng 5, thuyền ngự đến cửa Phan Rang, sai Đô đốc Nguyễn Kế Nhuận đánh đồn Mai Lang, giặc
trông chừng chạy trốn, quan quân tới đóng ở cửa Nha Trang, lấy lại phủ Diên Khánh.
Thuyền ngự tới đóng vụng Hòn Khói, giặc theo bỏ chạy, đến cửa quân đầu hàng; thâu phục phủ
Bình Khương.
Tôn Thất Hội đem quân bộ đánh lấy phủ Bình Thuận. Ngài sai người đi dục Hội tấn binh cho mau
để hội với quân thủy.
Thuyền ngự đến cửa Xuân Đài, sai Võ Tánh đánh đồn La Hai, Tham đốc giặc là Phạm Văn Điềm
thua chạy; thâu phục phủ Phú Yên.
Thuyền ngự đóng tại cửa Thi Nại. Nguyễn Văn Nhạc sai con là Văn Bửu (ngụy xưng Tiểu triều)
đem binh và voi ra đánh; gặp bọn Tôn Thất Hội đem lính bộ đi xuyên trên núi Hà Nhao, đèo Cù Mông,
chia ra hai ngã giáp lại. Bửu làm thêm đồn ải từ núi Thỏ cho đến núi Đô để kháng cự quan quân; Ngài
mật dụ Tôn Thất Hội, Nguyễn Văn Thành phải đi đêm qua núi Kỳ Sơn hội với Võ Tánh mà đánh sau lưng
đồn giặc, binh tượng giặc giẫm đạp nhau mà chết, Văn Bửu và Đào Văn Hổ chạy về Quy Nhơn. Từ đó
quan quân thủy bộ đều được thông cả.
Quan quân và dân Quảng Nghĩa dâng biểu xin theo đánh giặc. Ngài dụ rằng: "Đời nào cũng có
người trung nghĩa, chúng mầy chán người Mảng, nhớ họ Lưu1, lòng ấy đáng khen; bây giờ vương sự vào
thẳng Quy Nhơn, đất ấy đã lược binh rồi, bốn mặt thành bọc rồi; Nhạc ở trong thành cũng như hồ Côn
Dương nước ngập, Vương Mảng còn ngồi trông sao Đẩu; ta sẽ sai đem một toán quân, tới cứu phủ mầy,
để bớt thế giặc mà thỏa lòng dân. Chúng mầy phải đồng tâm giúp sức, nghe quân Võ Tánh đến, ra mà đi
theo. Quan quân thời trở giáo mà đánh mặt sau, dân thời đốn cây mà làm binh khí; một là đền ơn cho
đất nước, hai là rửa giận cho cha anh; dõng mà có nghĩa, ắt cũng thành công, chúng mầy phải gắng!".
Sai Tôn Thất Hội, Võ Tánh, Nguyễn Hoàng Đức, Nguyễn Văn Thành đem các đạo binh tới ngoài
thành Quy Nhơn, làm rào lũy mà vây thành.
Ngài muốn dùng phép Thái Tây thả diều đốt lửa, đốt thành Quy Nhơn; nhưng Ngài lại nghĩ rằng:
nhơn dân bị hiếp theo giặc phần nhiều, đốt thành vạ lây đến dân, không nỡ làm như vậy. Ngài sắc cho
quân không được đốt lửa gấp, để cho dân ra.
Tháng 8, quân ta bọc thành Quy Nhơn đã lâu, Nhạc khuẩn bức quá, sai người ra Phú Xuân cáo
cấp với Nguyễn Quang Toản đem quân vào cứu.
Ngài sai Nguyễn Văn Thành thống lãnh các vệ, Nguyễn Kế Nhuận, Nguyễn Công Thái đều theo
Thành sai bát. Dụ rằng: "Công việc đánh và giữ trong Quảng Nghĩa, giao quyền cho ngươi, phải làm sao
mà ngoài thời ngăn quân giặc, trong thời yên nhơn dân, mới xứng trách đại tướng mà ta đã ủy thác cho
ngươi". Lại dụ rằng: "Hàng tướng cũng nhiều, chỉ có Nguyễn Công Thái là người trọng hậu, thạo giỏi việc
binh, phải đãi tử tế, không nên coi như người thường".
1
Vương Mãng là giặc nhà Hán, chán Mảng nhớ Lưu nghĩa là bỏ Vương Mảng mà theo vua Quang Võ; ví cũng như bây giờ dân bỏ
Tây Sơn mà nhớ Hoàng Triều.
16 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Tháng 9, Ngài nghĩ quân ta vây thành Quy Nhơn, mà hai mặt đều là giặc, lại gặp mùa mưa, liền
sai các tướng rút quân về. Ngài ngự về Diên Khánh. Ngài xét đồn Hoa Bông là chỗ đất hình thắng, đánh
hay là giữ cũng được, bèn khiến đắp thành; vừa một tháng đắp gọi là thành Diên Khánh (tức là tỉnh
Khánh Hòa).
Nguyễn Văn Nhạc chết.
Tháng 10, đòi Nguyễn Văn Thành về giữ thành Diên Khánh, Nguyễn Hoàng Đức giữ dinh Bình
Khương; Ngài đem quân về Gia Định.
Tháng 11, cho Thái giám Lê Văn Duyệt làm chức thuộc nội vệ úy. Duyệt người huyện Chương
Nghĩa, tỉnh Quảng Nghĩa, sanh ra là người giám; lúc làm chức Thái giám, có đem binh đánh giặc, người
mạnh dữ mà đánh giỏi, có công tùng chinh, nên phong cho chức ấy.
Sai Chánh đội Quang Nói Ve, Đội trưởng Ba Đờ Chê (đều người Đại Pháp) qua thành Cô Á và Ma
La Kha để mua binh khí.
Sai Đông cung Nguyên Soái Cảnh quận công giữ Diên Khánh, cho ông Bách Đa Lộc và các quan
Thị học theo hầu, khiến phó tướng Phạm Văn Nhơn, Giám quân Tống Phúc Khê đều theo sai bát.
Năm Giáp Dần thứ XV (1749), tháng 2, sửa lại Văn Miếu dinhTrấn Biên. Lúc trước đức Hiếu Minh
Hoàng Đế làm ra, bây giờ sai Lễ bộ Nguyễn Đô coi việc ấy; ở giữa thời đền Đại Thành, cửa Đại Thành
phía tây có Dục Thánh Từ, tả có cửa Kim Thanh; hữu có cửa Ngọc Chấn; phía trước thời làm các Khuê
Văn để treo chuông trống; đặt 50 tên lễ sanh, 50 tên miếu phụ.
Thống lãnh Thanh Hoá thượng đạo là Hà Công Thái dâng biểu xin theo, Ngài khiến chiêu tập
quân nghĩa dõng để ứng theo Vương Sư.
Tháng 3, Quang Toản sai tướng là bọn Nguyễn Văn Hưng đem lính thủy, lính bộ vào Quy Nhơn.
Nguyễn Văn Hưng đem 40.000 quân bộ vào lấy Phú Yên.
Trần Quang Diệu đem quân thủy vào cửa Nha Trang vây thành Diên Khánh, Đông cung chia
quân chống giữ, để chờ quân cứu viện. Ngài đem quân thủy đi đánh, thuyền đến cửa Diên Uùc, giặc
nghe đại binh đã đến, giải vây thành Diên Khánh, quân thủy chạy về Quy Nhơn, quân bộ lui ra Phú Yên.
Ngài nghe tin, dụ Nguyễn Văn Thành giao quân cho Đông cung để chống cự với giặc, còn Thành phải giữ
thành Diên Khánh.
Tháng 5, thuyền ngự đến cửa Thi Nại, Tôn Thất Hội đánh lấy được đồn Tiều Cơ, đồn Mai Hương;
Nguyễn Đình Đắc đuổi giặc đến núi Tam Tòa, bắt quân giặc được hơn 800 người.
Tháng 6, Ngài nghĩ rằng: thủy binh giặc còn giữ chổ hiểm, chưa có thể phá được, mà lại gió
mạnh sóng lớn, thuyền không đậu được, sai Tôn Thất Hội đem thuyền về đậu cửa Xuân Đài, mật dụ
Đông cung rút quân về ở đồn Tân Thị chờ ngự giá, Nguyễn Văn Thành đem quân đóng đồn La Hai để
phòng giặc.
Tháng 8, Ngài nghĩ rằng: Đông cung ở ngoài đã lâu, sai ông đem tướng sĩ Dinh Tả quân về Gia
Định.
Tháng 9, Ngài kéo quân về Gia Định, để Hậu quân Võ Tánh giữ thành Diên Khánh.
Cho Đặng Trần Thường làm quan Tham Tri Bộ Lại. Thường người huyện Chương Đức (nay về Hà
Nội), tỉnh Sơn Nam Thương, đậu sanh đồ nhà Lê, gặp loạn nên phải giấu tài, Thường có chí lớn, cùng với
người huyện Thanh Oai là Nguyễn Bá Xuyên theo Nguyễn Đình Đắc vào cửa Cần Thơ. Đắc đem bài biểu
của Thường dâng lên, Ngài khen lắm, dục vào yết kiến; Ngài hỏi sự thể ngoài Bắc Hà, Thường tâu việc
chi cũng xứng chỉ cả; trận đánh ở cửa Thi Nại, Thường cũng tùng quân bày mưu chước, đến đây cho làm
chức ấy. Nguyễn Bá Xuyên cũng được làm Chánh Đội, phụng chỉ ra Bắc Hà chiêu dụ mấy người hào kiệt.
Năm Ất Mão (1795), tháng giêng, Trần Quang Diệu đánh thành Diên Khánh.
Ngài mật dụ Võ Tánh rằng: "Năm ngoái ta đem quân về Diên Khánh, sửa đồn bảo, trữ lương
hướng ngươi đã biết trước rằng đến tiết gió bấu, giặc hẳn kéo quân vào đánh, mà ngươi xin giữ một
17 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
mặt, nên ta giao thành ấy cho ngươi; bây giờ quả thiệt như vậy, nay quân thủy quân bộ đã định ngày ra
đi, người nên khuyến khích tướng sĩ đồng tâm giúp sức, chờ khi nào quân thủy đến cửa Cù Huân sẽ lừa
thế đánh, một trận chắc chắn thành công được".
Tháng 3, Ngài đem thuyền binh ra cứu thành Diên Khánh, lưu Đông cung Cảnh giữ thành Gia
Định.
Tháng 5, đang lúc ban đêm, Võ Tánh đem quân mở cửa thành, đốt bốn sở tại giặc, quân giặc bỏ
chạy, bao nhiêu đồ khí giới bị quân ta lấy hết. Tánh chia quân chiếm đất ấy lập đồn phòng giữ.
Ngài nghe Tư Khấu giặc là Võ Văn Dõng giết cha con Thái sư Bùi Đắc Tuyên và Ngô Văn Sở, Ngài
dạy các tướng rằng: "giặc chém giết nhau, có thể thừa cơ được".
Tháng 6, Ngài khiến các quân lập đồn điền liên tiếp nhau, giặc không dám phạm; từ đó quân
giặc đầu hàng nhiều lắm, Trần Quang Diệu thế cô, mật báo Lê Trung Mưu chạy thoát. Ngài dụ bọn
Trương Phúc Luật phải giữ cho kỹ.
Ngài dục Tôn Thất Hội lập tức đem quân hội tiễu.
Tháng 7, quân giặc chiếm giữ núi Kho, quân ta đêm qua sông Ngư Tường, phóng hỏa đốt trại;
Ngài đem đại binh tiếp đến, tiếng quân reo ầm trời, gió thổi lửa cháy, đốt hết 12 cái đồn giặc, Trần
Quang Diệu giải vây chạy trốn; Ngài khiến Nguyễn Văn Thành đem quân đuổi theo. Ngài đem thuyền
quân tới Chữ Châu, Trần Quang Diệu chạy vào Quy Nhơn.
Võ Văn Dũng đã giết Bùi Đắc Tuyên, lại nghĩ Trần Quang Diệu, Lê Trung đều là bè đảng với
Tuyên, Dõng sai Nguyễn Văn Huân vào Quy Nhơn giết Diệu, việc làm không xong, chạy về Thuận Hóa;
Diệu cũng đem quân đuổi theo. Đi đến nơi, Nguyễn Quang Toản giải hòa, cho Diệu làm Thiếu Phó, Huấn
làm Thiếu Bảo, Dõng làm Tư đồ, Nguyễn Văn Danh làm Tư Mã; gọi là tứ trụ. Từ đó bọn giặc thường giết
nhau, Quang Toản không kiềm chế được.
Tháng 8, tu bổ thành Diên Khánh, làm thêm kho lúc; dụ các tướng rút quân về, giao Tôn Thất
Hội giữ thành ấy.
Tháng 9, Ngài ngư về Gia Định, ban yến cho tướng sĩ, tùy theo công trạng phong thưởng.
Năm Bính Thìn thứ XVIII (1796), tháng giêng, cho Nguyễn Tấn Lượng, Nguyễn Văn Thụy làm
Chanh phó sứ sang Xiêm. Truyền bắt trạm đệ trà và bánh ra Diên Khánh; và dụ Tôn Thất Hội rằng: "ấy
là lòng thành ta ban cho quân lính, người phải phân phát cho tướng sĩ, để cho ai cũng đội ơn vua".
Tháng 6, chở tiền gạo ở Gia Định, Bình Thuận, ra trữ tại Diên Khánh.
Đòi Tôn Thất Hội về, sai Nguyễn Hoàng Đức giữ thành Diên Khánh, phó tướng Nguyễn Văn
Lượng đem binh đi theo, Tán lý Đặng Trần Thường hiệp tán việc quân.
Tháng 11, cho Tống Hữu Xuân làm Khâm sai chiêu thảo sứ, sai ra mật thám Quy Nhơn, Thuận
Hóa và mộ nghĩa binh đánh giặc.
Tháng 12, làm Thái miếu1 Ngài thân ngự bái yết.
Đúc tiền "Gia Hưng thông bửu".
Các đội Tiểu sai, Tiểu hầu thường sai lính ra ngoài dân lường gạt kiếm tiền, Đông cung dâng sớ
tâu hết tình lệ, Ngài sai xét việc ấy mà nghiêm trị.
Năm Đinh Tỵ thứ XVIII (1797), tháng giêng, nhơn tiết Vạn thọ, ban áo cho các quan.
Ngài thường bàn việc binh với Lê Văn Duyệt, Duyệt nhơn nói: "Nguyễn Văn Thành có mưu mà ít
dõng cảm, Tống Viết Phúc dõng cảm mà ít mưu; chỉ có Tôn Thất Hội đủ cả trí dõng, thiệt là tướng giỏi,
Ngài cho là phải".
1
Thái miếu là miếu thờ đức Thái Tổ trở xuống.
18 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Tháng 4, Ngài sai đem thuyền binh đánh Quy Nhơn, Đông cung Cảnh đi theo, sai Tôn Thất Hội
giữ thành Gia Định.
Thuyền ngự đến cửa biển Cù Huân, đòi Hữu quan Nguyễn Hoàng Đức theo Ngài đi đánh, giao
phó tướng Nguyễn Văn Khánh giữ Diên Khánh.
Ngài nghĩ rằng thành Quy Nhơn hiện có trọng binh ở đó, thế chưa đánh được; Ngài đem hơn 100
chiếc thuyền chiến ra cửa Đà Nẵng (ở tỉnh Quảng Nam), sai Đông cung đem binh Tả quân vào cửa biển
Đại Chiêm đánh lấy Chiêm dinh (tức là dinh Quảng Nam), đòi Võ Tánh ở Phú Yên đem quân ra hội chiến.
Đông cung đến Chiêm dinh, Võ Tánh đóng ở Hà Thân, thanh thế mạnh lắm.
Tháng 6, cho Võ Nguyên Lượng làm Khâm sai chiêu thảo sứ. Lượng người huyện Đông Thành
tỉnh Nghệ An, lúc vào Gia Định làm chức Nạp Ngôn; bây giờ làm Khâm sai để chiêu dụ mấy người hào
kiệt ngoài Hà Bắc; giặc thám dò được, bắt Lương giết ngay, vợ là Hoàng Thị Hân xin về để xem tình thế
giặc, cũng bị hại.
Tháng 7, Ngài nghĩ rằng: đại binh xông vào đất hiểm, đồ quân nhu không đủ; liền truyền dụ các
tướng rút quân về, lưu Nguyễn Văn Thành giữ Diên Khánh, Đặng Trần Thường cũng ở đó bàn định việc
quân.
Tháng 9, sai Trần Phúc Chất đem quốc thơ sang Xiêm để báo việc binh; lại nói với Xiêm rằng:
"Có nghe nước Diến Điện thuê binh thủy Hồng Mao để đánh Xiêm, quả như vậy, ta sẽ đem quân thủy
đón đàng mà đánh". Người Xiêm phúc thơ cảm tạ, dâng 100.000 cân diêm; trong tờ nói rằng: "như ngày
sau đi đánh giặc, binh khí có thiếu cái gì, thời Xiêm xin giúp. Lại xin phái người nào quen việc, hội với
lính bộ nước Xiêm, theo đàng thượng đạo đi băng qua nước Vạn Tượng để lấy tỉnh Nghệ An, một là ngăn
đón quân ở ngoài Hà Bắc vào, hai là đánh mặt sau Thuận Hóa; quân nhu đã có các mọi cung cấp, mình
không phải lo". Ngài vẫn muốn giao thông với Vạn Tường, bây giờ được thơ Xiêm, Ngài mừng lắm.
Tháng 12, lập nhà thờ Tinh Trung trên núi Hà La ở thành Diên Khánh (tế 250 người tướng sĩ chết
trận, núi ấy ở phía bắc cửa Cù Huân).
Năm Mậu Ngọ thứ XIX (1798), tháng 12, Diến Điện đánh Xiêm, Xiêm sai sứ sang xin quân cứu
viện, Ngài sai Hữu quân Nguyễn Hoàng Đức, Chưởng cơ Nguyễn Văn Trương đem 7.000 lính thủy 100
chiếc thuyền chiến sang cứu, quân đi tới Côn Lôn, thời Xiêm đã đánh được Diến Điện rồi, liền rút quân
về.
Tháng 4, cho Lễ bộ Ngô Tùng Châu và Nguyễn Thái Nguyên phụ đạo Đông cung. Tùng Châu học
hành thuần chánh, hết lòng can răn, Đông cung lễ trọng lắm.
Tháng 5, Diên Khánh lưu trấn là Nguyễn Văn Thành, Đặng Trần Thường dâng sớ tâu rằng:
"Đánh những người giao hiếu với giặc1 mà cầu cứu với nước khác, là chước vạn toàn; từ lúc Tàu thua
Tây Sơn đến bây giờ, hờn giận lắm, còn đương chờ dịp trả thù. Nay vua Gia Khánh nước Tàu mới nối
ngôi, công việc sắp đặt, không phải như đời Kiền Long; quân ta từ khi thắng trận tại cửa Đà Nẵng đến
giờ, bắt sống giặc Tàu Ô cũng nhiều, chúng tôi muốn nhơn việc ấy tính việc khác, dâng biểu tâu với vua
Tàu và nạp vài chiếc thuyền Tàu Ô, để làm mồi hiến khoản2 cho Tàu, chắc là vua Tàu ưng nhận. Như
được vào yết kiến vua Tàu, sẽ tùy nghi mà cải lẽ; một lẽ làm cho Tàu ghét mà kết oán với Tây Sơn, một
lẽ thời hỏi thăm vua nhà Lê, để tiềm thông tin tức, xin với vua Tàu, có lẽ nào vua Tàu làm thinh mà
không hỏi. Nhưng chức sứ thần ít người làm được, tôi xin cử Đông cung Thị Học là Ngô Nhơn Tĩnh, Vĩnh
Trấn Ký Lục là Phạm Thuận đều có trì thủ, có học vấn, không đến nỗi làm nhục mạng vua". Ngài cho là
phải.
Tháng 6, cho Ngô Nhơn Tĩnh làm Binh Bộ Tham Tri, đem quốc thơ sang Quảng Đông, hỏi thăm
tin tức nhà Lê, Tĩnh đến thời vua Lê đã mất rồi, lập tức trở về.
1
Tôn Tử nói rằng: phép dùng binh phải đánh người giao hiếu với giặc.
2
Hiến khoản là tỏ lòng thành.
19 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Tháng 10, đòi Nguyễn Văn Thành, Đặng Trần Thường về, sai Đông cung giữ Diên Khánh; cho
ông Bách Đa Lộc, Tống Viết Phúc, Nguyễn Công Thái theo hầu Đông cung.
Cho Hàn Lâm Đặng Đức Siêu làm Trung Quân Tham Mưu, ông Siêu văn học uyên súc, nhơn loạn
ở ẩn, Tây Sơn đòi không đến; Ngài nghĩ Siêu là cựu thần, mật sai đòi, đến bây giờ lén vào Gia Định, bày
mưu chước đánh Tây Sơn; Ngài khen, liền phong cho chức ấy.
Tiểu Triều Nguyễn Văn Bửu dâng biểu xin đầu hàng, quân ta chưa đến, Quang Toản bắt giết
Tiểu Triều. Tánh Quang Toản hay nghi, lại giết Thiếu Bảo Nguyễn Văn Huấn; lúc âý các tướng ai cũng có
ý bỏ Tây Sơn mà về theo Ngài.
Tháng 11, Bình Tây Đại Tướng Quân là Tôn Thất Hội mất. Ông Hội hai lần hộ giá, công trạng
nhiều, tánh nghiêm trang, giữ gìn phép tắc, các tướng ai cũng kính sợ; ông mất, Ngài thương tiếc lắm,
tặng chức Nguyên Phụ Công Thần, Đặc Tấn Thượng Trụ Quốc chưởng Dinh (Minh Mạng thứ 5, cho tùng
tự Thái Miếu, năm thứ 42, phong Lượng Giang Quận Công).
Năm Kỷ Vị thứ XX (1799), tháng 2, sai Nguyễn Văn Thụy, Lưu Phúc Tường sung chức Chánh Phó
Sứ, đem quốc thơ sang nước Xiêm, nói với Xiêm đem quân lính Chơn Lạp, Vạn Tường đi xuyên đàng
thượng đạo xuống tỉnh Nghệ An để trợ thanh thế cho mình. Vua Xiêm bằng lòng.
Tháng 3, ban 30 điều quân chánh, rồi định lại bốn điều.
Ngài ra đánh Quy Nhơn, lưu Hoàng Tử Hy giữ thành Gia Định, bọn Nguyễn Văn Nhơn ở hầu, giữ
gìn thành quách, sai quân chở lương, chẳng hề thiếu thốn.
Tháng 4, thuyền ngự vào thẳng cửa Thi Nại, sai Hậu Quân Võ Tánh, Hữu quân Nguyễn Hoàng
Đức đem quân đóng ở Phú Trung; lại sai các vệ thần sách qua sông Kiền Dương đánh giặc tại đồn cũ,
hai trận đánh đều được cả, quân ta thừa thắng tới đóng ở làng Trúc Khê.
Đại Đô Đốc giặc là Lê Chất đầu hàng. Chất người huyện Phù Ly, tỉnh Bình Định, trong đảng giặc
Chất thời đánh giỏi hơn hết. Ngài phủ ủy thâu dùng, cho theo Võ Tánh sai phái; bọn tướng giặc là Võ
Đình Giai, Nguyễn Văn Điểm cũng ra đầu hàng, Ngài khiến bọn hàng tướng chiêu tập lính cũ để đi đánh
giặc.
Nguyễn Văn Thành đánh phá đồn Hội An, Tham đốc Phạm Văn Điềm đầu hàng; thâu phục dinh
Phú Yên; báo tin đến, Ngài dục tấn binh ứng tiếp với Võ Tánh.
Tháng 5, quân ta đến gần thành Quy Nhơn; Trần Quang Diệu, Võ Văn Dõng đi đến tỉnh Quảng
Nghĩa, nghe quân ta giữ tại xứ Tân Quan, đều bỏ thuyền lên bộ, kéo đi hơn 20.000 quân, Diệu ở ngoài
đèo Bến Đá giả làm thanh thế, Dõng đem quân đi xuống Chung Xá mưu lên đánh quân ta; ban đêm đi
qua khe, có một con nai trong rừng nhảy ra, quân đạo tiền ngó thấy la lên: "Nai ! Nai!" quân sau vội
vàng cũng la rằng" "đồng nai"1 giặc sợ bỏ chạy, sập xuống hầm hố nhiều lắm; Tống Viết Phúc biết giặc
kinh sợ, đem vài trăm quân ra đuổi, giặc thua chạy, bắt được quân giặc và khí giới nhiều lắm; báo tin
thắng trận, Ngài khen, thưởng 3.000 quan tiền.
Võ Tánh đánh phá quan Thái Phủ giặc là Lê Văn Ưng( đón đàng mà đánh ở xứ Kha Đáo lấy hết
binh tượng).
Quân ta lấy lại thành Quy Nhơn, Văn Ưng đã thua, trong thành hết lương, Tổng quản là bọn Lê
Văn Thanh đầu hàng, Ngài đổi tên là thành Bình Định.
Tháng 7, Ngài đóng ở Bình Định, sai sứ sang Xiêm báo tiệp.
Nguyễn Quang Toản đem lính Thuận Hoá vào cứu. đóng tại sông Trà Khúc, thường dục các
tướng tới xâm. Trần Viết Kiết nói rằng: "bây giờ trái gió, đánh t2hủy không đươc"; bọn Trần Quang Diệu,
Võ Văn Dõng xin Quang Toản về Thuận Hóa, Quang Toản trở về, Diệu, Dõng cũng về Quảng Nam, giao
Nguyễn Văn Giáp giữ Trà Khúc.
1
Nghĩa là giặc tưởng quân ở Đồng Nai.
20 Quốc Triều Chính Biên Toát Yếu - Quyển I
Tháng 9, Ngài ngự về, giao Võ Tánh, Ngô Tùng Châu giữ Bình Định.
Ông Bách Đa Lộc mất; ông tham dự việc quan, đem Đông cung sang Đại Pháp, hết lòng bảo hộ,
Ngài khiến Đông cung đãi ông như Quan sư; lúc ấy ông theo đánh Quy Nhơn, rồi mất tại cửa Thi Nại,
tặng chức Thái Tử Thái Phó Bi Nhu Quận Công, thụy hiệu là Trung Ý, đem về táng tại Gia Định.
Ngài ngự về Gia Định, đi ngang qua tỉnh Phú Yên, tha thuế thiếu cho dân.
Cho Nguyễn Văn Tánh, Đặng Trần Thường lưu trấn thành Diên Khánh.
Tháng 10, ngự đến Gia Định, cho lính về nhà nghỉ.
Tháng 11, giặc toan vào lấy Bình Định, Trần Quang Diệu đem quân bộ, Võ Văn Dõng đem quân
thủy, định tháng 12 kéo quân vào Bình Định.
Ngài nghĩ Diên Khánh là chỗ xung yếu, dụ lưu trấn Nguyễn Văn Tánh, Đặngg Trần Thường phải
phòng giữ cho nghiêm; lại sai Nguyễn Văn Trương đem thuyền binh ở Thi Nại trở vào cửa Cù Huân, để
hiệp sức mà giữ thành Diên Khánh.
Năm Canh Thân thứ XXI (1800), tháng giêng, Diệu và Dõng đem quân đến gần thành, thường
ghẹo đánh, ông Tánh đóng cửa thành không cho quân ra, Diệu nói với Dõng rằng: "Tánh không ưng
đánh, muốn làm cho Nguyễn Văn Tánh mỏi mệt"; rồi đắp lũy chung quanh thành để vây bọc quân
Nguyễn Văn Tánh và giữ gìn cho lâu.
Ngài nghĩ nước Hồng Mao quen nghề thủy chiến, khiến thuyền trưởng Chánh đội là Ba La Gi
nhóm các thuyền buôn, sắm sửa đồ khí giới để theo Ngài sai phái.
Sai Chánh Đội Nguyễn Văn Chấn coi chiếc tàu Phụng Phi, Nguyễn Văn Thắng coi tàu Long Phi, Lê
Văn Lăng coi tàu Bằng Phi, theo đạo Trung quân sai phái đánh giặc.
Thượng Đạo Tướng Quân Nguyễn Văn Thụy ở Vạn Tượng về mật tâu việc binh; Ngài sai đi hội
với Vạn Tượng đánh lấy tỉnh Nghệ.
Tháng 4, Phiên Thần tỉnh Thanh Hóa là Chánh Thống Lãnh Hà Công Thái dâng biểu xin củ hiệp
thổ tù các mán theo Nguyễn Văn Thụy đi đánh giặc.
Ngài đem quân cứu Bình Định, lưu Đông cung giữ Gia Định.
Tháng 4 nhuận, thuyền ngự đến cửa Cù Huân, sai Hoàng Tử Hy lưu trấn Diên Khánh, thân dụ
tướng sĩ các dinh thủy bộ.
Tháng 5, Nguyễn Văn Thành kéo quân đến cửa Xuân Đài, khiến Lê Chất, Nguyễn Đình Đắc,
Trương Tấn Bửu chia làm ba đạo đều kéo tới một lần, đánh phá giặc, lấy đồn Hội An.
Tháng 6, Tướng quân Nguyễn Văn Thụy, Điển quân Lưu Phúc Tường đem quân mình và quân
Vạn Tượng đánh đảng giặc ở Nghệ An. Quân Thượng đạo ở Thanh Hóa là Hà Công Thái, thổ ty ở Hưng
Hóa là Phan Bá Phụng đều khởi binh, các xứ Bắc Hà cũng đều khởi quân theo cả, khi ấy quân giặc chống
cự rất là mỏi mệt.
Thuyền ngự đóng tại cửa Cù Mông, chia lập đồn trại, đối lũy với giặc.
Tháng 7, Phó thống lãnh giặc là tên Thụy đem 150 chiếc thuyền lương ở Bắc Hà, Thuận Hóa,
Quảng Nam vào đậu cửa Đề Gi (Bình Định), quân Nguyễn Văn Tánh dò biết; Ngài đem thuyền binh giữ
cửa Thi Nại, lại sai Nguyễn Văn Trương, Tống Phúc Lương đem thuyền binh đón đánh, Thụy bỏ thuyền
lên bộ mà chạy, quân Nguyễn Văn Tánh bắt được hơn 30.000 vuông gạo và thuốc, đạn, binh khí cũng
nhiều.
Tháng 9, Ngài đóng tại Hòn Nần (trong cửa Cù Mông).